Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Mahsulot (ish va xizmat)lar tannarxini baholash. 
4-son BHMSda 
TMZlarning mahsulot, ishlar va xizmatlar singari turlari tannarxini 
aniqlash uchun quyidagi usullar taklif etiladi:
Oddiy usuli - bir turdagi mahsulot (ish va xizmat)lami ishlab 
chiqaradigan va yarim tayyor mahsulotlar va tugallanmagan ishlab 
chiqarishga ega bo'lmagan tashkilotlarda qo'llaniladi. Mahsulot (ish va 
xizmat)lar birligining tannarxi ishlab chiqarish xarajatlari summasini 
ishlab chiqarilgan mahsulotlar (ish va xizmat)lar birliklarining umumiy 
miqdoriga bo'lish yo‘li bilan hisoblab chiqariladi.
505

---

M e’yoriy usuli - xomashyo, materiallar, mehnat va ishlab chiqarish 
quvvatidan foydalanishning belgilangan me’yorlari bo'yicha xarajatlarni 
hisobga olishga asoslangan, u amaliyotda ko'proq qoilaniladi.
Buyurtma usuli - yakka tartibdagi va mayda turkumli ishlab 
chiqarishga ega bo'lgan tashkilotlarda qo'llanadi. Barcha xarajatlar 
buyurtmaning yakunlanishiga qadar to'laligicha tugallanmagan ishlab 
chiqarish deb hisoblanadi. Agar ushbu buyurtma bir xildagi mahsulot 
(ish va xizmat)lar turkumidan iborat bo'Isa, mahsulot (ish va xizmat)lar 
birligining tannarxi mazkur buyurtma bo'yicha xarajatlar summasini 
mahsulot birliklari miqdoriga bo'lish orqali aniqlanadi.
Bosqichli usul - boshlang'ich xomashyo va materiallar ishlab 
chiqarish jarayonida bir qator bosqich, faza, pog'onalardan o'tadigan 
ishlab chiqarishda qo'llanadi. Ushbu usulda avval barcha mahsulotlar 
(ish va xizmat)larning tannarxi, so'ngra uning birligi tannarxi 
aniqlanadi. Bunda bosqichli usul tashkilotning tarmoqqa mansubligiga 
bog'liq holda ikki variantda amalga oshirilishi mumkin: yarim tayyor 
mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz variantlarda.
Xarajatlarni inventar baholash usuli (savdoda). Usul tanlovi TMZlar 
nomenklaturasiga va ulaming turi, ishlab chiqarish turi, uning 
murakkabligi, tugallanmagan ishlab chiqarish mavjudligi, ishlab 
chiqarish jarayonining qancha davom etishiga bog'liq bo'ladi. Hisob 
siyosatida tanlangan usul ochiq ko'rsatiladi.
TMZlami qayta baholash. Korxona hisob siyosatida TMZlar 
qiymatini 
aniqlashtirish 
davriyligi 
ham 
ochiq 
ko'rsatiladi, 
bu 
aniqlashtirish TMZlarni joriy qiymatiga sotishning sof qiymatiga 
muvofiqlashtirish (agar sotishning sof qiymati tannarxdan past bo'lsa, 
qiymatni arzonlashtirish) maqsadida amalga oshiriladi.
TMZlarni 
hisobdan 
chiqarishda 
baholash. 
Korxona 
ishlab 
chiqarishga hisobdan chiqariladigan tovar-moddiy zaxiralami baholash 
usulini mustaqil ravishda belgilaydi:
Xarid qilingan materiallar birligi tannarxi bo'yicha. Bu usul maxsus 
loyihalar uchun mo'ljallangan buyumlarga, ular sotib olingan yoki 
ishlab chiqilganligidan qat’iy nazar qo'llaniladi.
506

---

0 ‘rtacha tortilgan qiymat bo‘yicha (AVECO). Tovar-moddiy 
zaxiralar har bir birligining qiymati davr boshida aynan bir xil 
birliklaming o ‘rtacha tortilgan qiymati va davr mobaynida xarid qilingan 
yoki ishlab chiqarilgan aynan bir xil birliklaming qiymatidan kelib 
chiqib aniqlanadi. TMZlar har bir birligi qiymatini AVECO usuli 
bo‘yicha aniqlash davr boshidagi tovar-moddiy zaxiralar qoldigining 
tannarxi va miqdori hamda ushbu davr mobaynida kelib tushgan tovar- 
moddiy zaxiralaming tannarxi va miqdoridan shakllanadigan, aynan bir 
xil birliklaming umumiy tannarxini ularning umumiy miqdoriga b o iish
yo‘li bilan amalga oshiriladi. 0 ‘rtacha qiymat tashkilot tomonidan 
tanlangan usulga qarab davriy yoki TMZlaming har bir yangi turkumi 
kelib tushishiga ko‘ra hisoblab chiqarilishi mumkin.
Vaqt bo‘yicha birinchi xaridlar paytida TMZlar tannarxi bo‘yicha 
(FIFO). TMZlaming chiqib ketayotgan birliklari tannarxiga birinchi 
navbatda xarid qilingan yoki ishlab chiqarilgan zaxiralaming qiymati 
kiradi, davr oxiridagi tovar-moddiy zaxiralar qiymati esa oxirgi boclib 
xarid qilingan yoki ishlab chiqarilgan zaxiralar birliklarining umumiy 
qiymatidan tashkil topadi.
Tovar-moddiy zaxiralaming har bir guruhi (turi) bo‘yicha hisobot 
davri mobaynida qiymatni aniqlashning bittagina usuli qoilaniladi. 
Qoilanadigan usul hisob siyosatida ham aks ettirilishi lozim.