Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

61 Б ухгалтерия хи со б и ту гр и си д а ги крн ун 12-моддаси. А к т и в л а р ва маж буриятларни бах,олаш
5 0 2

---

Moddiy resurslar tarkibiga kiruvchi va ishlab chiqarish xarajatlarida 
asosiy element hisoblangan zaxiralarni baholanishini buxgalteriya 
hisobini milliy standartlari bo'yicha quyidagi turlari tarkiblanadi:
Meyoriy xarajatlar 
- bular maqsadli xarajatlar boiib, hisobot 
davri boshida rejalashtiriladi va samarali ish olib borishda ularning 
kelgusi qiymati qancha boiishini ko6rsatadi. Bu usul asosan 
«standart-
kost» 
deb nom olgan xarajatlami hisobga olish tizimida ishlatiladi, va 
bu usul bir xil turdagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarda q o i 
keladi. Bu usulda ishlab chiqarishga sarf qilingan materiallar normativ 
qiymatda baholanadi. Haqiqiy baho bilan normativ qiymat o ‘rtasidagi 
farq hisobot davri oxirida aniqlanib, ularga tegishli tartibda tuzatishlar 
kiritiladi.
Har bir korxona tashkil topganidan keyin, foyda olish maqsadida, 
albatta moliyalashtirish bilan shug‘ullanadi. Foydani ko'paytirishga 
yo'naltirilgan aktivlarni boshqarish jarayoni moliyaviy menejmentda 
leveridj kategoriyasi bilan harakatlanadi.
Leveridj bu - tom m a’noda og6ir narsalami o ‘zgartira oladigan 
ma’lum bir kuch (yelka) bo iib , uning yordamida nisbatan og‘ir yuklami 
joyidan ko4chirish imkoni tugiladi. Iqtisodiyotga tatbiq qilinganda, 
unga uncha katta bo4lmagan o‘zgarish ham natijaviy ko‘rsatkichning 
sezilarli darajada o ‘zgarishiga olib keluvchi omil sifatida qaraladi.
Moliyaviy natijalar to ‘g4risidagi hisobot moddalarini qayta kopanovka
<
<
qilish va detallashtirish y o ii bilan aniqlanishi mumkin b o ig an
leveridjni uchta turi mavjud.
Daromad va leveridjni o ‘zaro bogiiqligi. Bu guruhlashtirishning 
ma’nosi shuki, sof daromad ishlab chiqarish va moliyaviy xarakterdagi 
foyda va xarajatlar o'rtasidagi farq bilan bogiiqdir. Ular bir-birlarini 
toidirmaydilar, biroq har bir harakatni boshqarish mumkindir. 
Bulaming hammasi korxonaning bozor iqtisodiyoti sharoitida bozorning 
m aiu m qismini egallab, korxona erkin moliyalashtirishiga xizmat
qiladi.
503

---

Sof daromadning qiymati ko4p omillarga bog4liqdir. Korxona 
faoliyatini moliyaviy boshqaruvi yuzasidan quyidagi ta’sir birliklarini 
kiritish mumkin:
- moliyaviy resuslaming qanchalik darajada oqilona ishlatilganligi;
- mablag'lar manbasi tuzilmasini.
Mahsulot 
tannarxining 
asosiy 
elementlari 
bu doimiy 
va
o'zgaruvchan xarajatlar hisoblanadi. Bunda ular orasidagi farq har xil 
boMishi mumkin. Bu farq korxonaning texnika va texnologiya siyosati 
bilan bevosita bog4liqdir. Mahsulot tannarxining o'zgarishi umumiy sof 
daromadni 
o 4zgartirishga 
olib 
keladi. 
Asosiy 
vositalami
moliyalashtirish, 
doimiy harakatlami o4sishiga va o'zgaruvchan 
xarajatlarni kamayishiga olib keladi. Biroq, bu o'zgaruvchanlik to 4g 4ri 
chiziq orqali ifodalanmaydi. Shuning uchun doimiy va o'zgaruvchan 
xarajatlaming optimal nuqtasini topish oson ish emas. Ana shu o ‘zaro 
bog4lanish ishlab chiqarish leveridj ini tashkil etadi.
Shunday qilib, ishlab chiqarish leveridji - bu mahsulot tannarxi va 
ishlab chiqarish hajmini tuzilmalarini o'zgarishi natijasida yalpi foydaga 
ta’sir ko4rsatishning potensial imkoniyatidir.
Moliyaviy leveridjda, korxona o ‘zining mablag'lari va qarzga olgan 
mablagMarini moliyalashtirish manbasi sifatida aks ettiriladi. Qarzga 
olingan mablag4larni ishlatish korxona uchun ma’lum ushlanishlar bilan 
bog4liqdir. Korxonaning o 4zini mablag'lari bilan uzoq muddatga olingan
f
qarzlar o 4rtasida qanday farq (ulaming hajmi) bo4lishi, ulaming 
daromadga ta’siri moliyaviy leveridjda o 4rganiladi.
Shunday qilib, moliyaviy leveridj - bu korxona passividagi uzoq 
muddatli qarzlaming hajmi va tuzilmasining o'zgarishi orqali foydaga 
potensial imkoniyatlaming ta’sir qilishidir.
Umumiy leveridj - bu o 4z ichiga uchta narsani ya’ni, tushum, 
moliyaviy va ishlab chiqarish xarakteridagi xarajatlar va sof daromadni 
oladi.
Bu umumiy leveridjni tahiil qilish uchun iqtisodiyotda ma’lum 
bo'lgan, 4to 4lik nuqta”sidan foydalaniladi.
504

---

“O'lik nuqta” usuli. Har bir korxona ishlab chiqarish jarayonida 
turli xildagi xarajatlarga duch keladi. Yangi hisobotlar rejasiga binoan, 
mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo'yicha ikkita xarajat hisobi 
varianti bor. Birinchi, sobiq iqtisodiyotga xos boUgan, xarajatlami egri 
va to ‘g6ri xarajatlarga bo4lish orqali mahsulot tannarxini aniqlash. 
Ikkinchi 
variant, 
bu iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ko‘p 
qo'llaniladigan sir bo4lib, bunda korxona xarajatlari o4zgaruvchan 
(ishlab chiqarish) va doimiy xarajatlarga ajratiladi. 0 ‘zgaruvchan 
xarajatlar sotish hajmiga to4g 4ri proporsionaldir. Doimiy xarajatlar esa 
sotishga bog4liq emasdir. Agar biz doimiy va o'zgaruvchan xarajatlami 
doimiy, o 4zgaruvchan va yarim o 4zgaruvchan xarajatlarga bo‘lsak 
maqsadga muvofiq bo4ladi.
0 ‘rtacha tannarx usuli zaxiralarni o4rtacha bahosida ishlab chiqarish 
tannarxiga olib borishni, Fifo usuli dastlabki kirimni dastlab chiqarishni, 
Lifo usuli so'nggi kirimni dastlab hisobdan chiqarishni xarakterlaydi.
Bu usullami farqlashni ahamiyati shundaki, ularning natijaviy 
ko'rsatkichga ta’siri turlicha bo4ladi. Masalan; o'rtacha tannarx bo'yicha 
alohida ishlab chiqarish tannarxiga, Fifo usulida alohida, Lifo usulida 
alohida ishlab chiqarish tannarxi ko4rsatkichlariga ega bo4linadi. Buning 
ta’sirida natijaviy ko'rsatkich ham turlicha boMadi.
Ishlab 
chiqarish 
xarajatlarini 
baholashda 
boshqa 
xarajat
elementlarini baholanishi xarajatlaming tarkibi bo4yicha farqlanadi.
< 
/
Masalan; xizmatlar shaklida olingan ishlar hajmi ulaming haqiqiy 
qiymati yoki majburiyatlaming tan olingan qiymati bo'yicha baholanadi.