Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

3
/ Я
1
Я4/Я1
Zanjirsimon indeks
-
Яг/Я1
Яз^Яг
Я^Яз
Bog‘liqlik
q4/q 1 = q2/q 1 x q3/q2xq4/q3 
yoki 
q4/q 1 :q3/q I=q4/q3xq
Yuqorida keltirilgan misolimizda tovar miqdori emas, balki qiymati 
berilgan deb faraz qilaylik.
1.15-jadval
Sotilgan mahsulot hajmi bo4yicha bazisli va zanjirsimon indeks
C h o ra k la r
I
11
III
IV
Miqdor darajalari
Zqin
Sq2r2
ЕязГз
Eq4r4
Bazisli indeks
la
4 
2 
/ 1 
„
^4\Px
la 
=
^
p '
1Чъ/2 
^
^h P i
Jn 
■
Zq>P,
Zanjirsimon
2
4iP\ .
ЬЯ>Рг 
.
ZQ
a
P, 
.
indeks
ЪЦ\Р\
’
%hPi
’
Indekslardan murakkab ko‘rsatkichlarni o‘zgarishida omillarning 
ta’sirini o ‘lchashda ham foydalaniladi. Omillar ta’sirini baholashda 
agregat shakldagi umumiy indekslardan foydalaniladi.
35

---

1.16-jadval
Omillar ta’sirini hisoblash yo4Iari_____________
K o ‘rsa tk ich la r
0 4 g a n yil
H isobot yili 
sh artli
Hisobot yili
M ahsulot sotishdan 
sof 
tushum
2q0r0
£ qir0
2 q in
Sotilgan mahsulot ishlab 
chiqarish tannarxi
ZqoSo
SqjSo
SqiSi
Sotishdan yalpi foyda
ZqoTo _ ZqoSo
SqiTo - SqiSo
E q^i - SqjSi
Sotuv rentabelligi
£ q 0r0 ~ ^qoSo 
f
2х|оГо
Sq^To - ZqjSo /
2 q ir0
Zqirj -ZqiS! / 
Sqi 
Гт
Sotishdan yalpi foydaga 
baho omilining ta ’siri
X
X
Zqjr, - Eqjro
Sotishdan yalpi foydaga 
miqdor omilining ta’siri
X
X
Eqjro - Xq0r0
Sotishdan yalpi foydaga 
tannarx omilining ta’siri
X
X
SqiSi - ZqiSo
Guruhlash usuli.
Guruhlash deganda o^ganilayotgan to ‘plamni taalluqli belgilari 
b o ‘yicha sifat jihatdan bir xil bo‘lgan guruhchalarga ajratish tushiniladi. 
Agar statistikada guruhlash hodisalarni umumlashtirish va tiplarga 
ajratish maqsadida foydalanilsa, tahlilda c^rtachalami mohiyatini 
tushintirishga, bu o'rtachadagi alohida birliklami rolini ko'rsatishga, 
o ‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasida o ‘zaro bog6liqliklami aniqlashga 
yordam beradi.
Hal qiladigan masalalari (vazifalari) nuqtayi nazardan guruhlashlar 
tipologik, strukturali va analitik turlarga bo‘linadi.
Tipologik guruhlash - to'plamni sifat jihatdan bir xil bo‘lgan 
guruhlarga ajratishni;
Strukturali guruhlash - ko‘rsatkichni ichki tuzilishini, uning alohida 
qismlarini o ‘zaro nisbatlarini o‘rganish maqsadida guruhlarga ajratishni;
Analitik guruhlash - ko‘rsatkichlar orasidagi bog4anishlarni 
o ‘rganish maqsadida amalga oshiriladigan guruhlashlami anglatadi.
Tuzilishining 
murakkabligi jihatdan 
oddiy 
guruhlashlar 
va 
kombinatsiyali guruhlashlar tarkiblanadi.
Bitta belgi bo'yicha amalga oshirilgan guruhlashlar oddiy guruhlash 
deb aytiladi. Agar bitta belgi bo‘yicha bitta guruhlashni, shu guruhga
36

---

kiruvchi boshqa bir belgi bo‘yicha yana boshqa guruhlashni amalga 
oshirilsa, bunday guruhlash kombinatsiyali guruhlash deb aytiladi.
Guruhlami tuzishda to‘plamni guruhlarga bo‘lish, guruhlar sonini 
belgilash va guruh intervalini aniqlash masalasiga jiddiy yondashish 
zarur.
Guruhlashlar 
algoritmini 
quyidagi 
ketma-ketlikda 
belgilash 
mumkin:
• tahlilning maqsadini aniqlash;
• axborotlarni yigMsh;
• guruhlash uchun asos qilib olingan belgi bo4yicha to‘plamni 
ranjirlash;
• to‘plamni taqsimlash intervali (oralig‘i)ni tanlash va uni 
guruhlarga ajratish;
• 
guruhlash 
va 
omilli 
belgilar 
bo4yicha 
o ‘rtacha 
guruh 
ko‘rsatkichlarini aniqlash;
• olingan o 4rtacha miqdorlarni tahlil qilish, o ‘zaro bog‘liqlami va 
natijaviy ko‘rsatkichga omilli ko‘rsatkichlarni ta ’sir yo‘nalishini 
aniqlash.
Moliyaviy tahlilda guruhlashdan ko‘pincha qiyosiy tahlilda 
foydalanish mumkin.
1.17-jadval