Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Balansning muhim turlari va ularning birlik elementlari
Balans turlari
Ifodasi
Belgilar izohi
Buxgalteriya
balansi
A=K+M
Aktivlar (A)=Kapital (K)+majburiyatlar
(M)
Tovar balansi
T ь+Т ,/ch+T bk=T 0+T s
+Tbch
Tovarlar davr boshiga qoldig‘ i (Tb) + 
Ishlab 
chiqarilgan 
tovarlar 
(T^h) 
+ 
Tovarlaming 
boshqa 
kirimi 
(Tbk) 
= 
Tovarlar davr oxiriga qoldig‘i (TQ) + 
Tovarlar sotilgani (Ts) + tovarlarning 
boshqa chiqimi (Tbch)
Byudjet
balansi
D -X
Daromadlar (D)=Xarajatlar (X)
V aly uta 
balansi
Vb+Vk=V0+Vch
Valyuta mablag‘larining davr boshiga 
qoldigM (Vb) + Valyuta kirimi (Vk) = 
Valyuta m ablagiari davr oxiriga qoIdigM 
(V0) + Valyuta chiqimi (Vch)
Majburiyatlar
balansi
DM+(-) ortiqchalik 
(yetishmovchilik) 
= KM+(-) 
ortiqchalik 
(yetishmovchilik)
Debitorlik 
majburiyatlari 
(DM) 
= 
Kreditorlik majburiyatlari (KM),
Debitorlik 
kreditorlik majburiyatlaridan 
farqi (+,-)
Ushbu usuldan moliyaviy xo‘jalik faoliyatining barcha bo6g ‘inlarda 
keng foydalaniladi. Balans metodi ko‘proq omilli modellarni tuzishda
ham qo4llanishi mumkin.
1.13-jadval
____________________Modellar va ularning tuzilishi_______________
Balans
Modellar
Buxgalteriya balansi
Aktivlar
Kapital
Majburiyat
A=K+M
A=K+M
K=A-M
M=A-K
Tovar balansi
Tovarlarning
davr boshiga
Tovarlarning davr
oxiriga qoldigM
Tovarlarning
sotilgan qismi
32

---

qoldig‘i
T b+T i/ch+Tbk-T
o+T 
S+T bch
Tb^To+T.+Ttch)-
(Ti/ch+Tbk)
T0- (Tb+T;/Ch+Tbk)-
(Ts+Tbch)
T S-(T 
ь+Т 
i/ch+T 
bk)-
(T0+Tbch)
Tovar laming 
ishlab chiqarilgan 
qismi
Tovarlarning 
boshqa kirimi
Tovarlarning boshqa 
chiqimi
T,/ch=(T0+Ts+Tbch)-
(Tb+Tbk)
Tbk-(T0+Ts+Tbch)-
(Tb+Ti/Ch)
T bch“(T b+T i/ch+Tbk)-
(To+Ts)
Valyuta balansi
Valyuta
mablag‘larini
kirimi
Valyuta
mablagMarini
chiqimi
Valyuta 
mablag4larini davr 
oxiriga qoldig4i
Vb+Vk - V0+Vch
vk = 
(V0+Vch) - 
vb vch 
= (Vb+Vk) - Vo
Vo = (Vb+Vk) - 
vch
Indeks usuli.
Indeks so‘zi lotincha “Index” atamasidan olingan bo4ib belgi, 
ko‘rsatkich degan m a’noni bildiradi. Har qanday ko'rsatkich ham indeks 
ma’nosida bir xilda ishlatilmaydi. Tahlilda, statistikada indeks deganda 
- bevosita qo‘shib bo'lmaydigan boiaklardan tashkil topgan ikki 
tocplamni taqqoslash tushuniladi.
Tahlilda shunday hodisalar uchraydiki, ularga mumkin boim agan 
sharoitda umumlashtirib baho berish zaruriyati tug‘iladi. Bu kabi 
muammolami yechish uchun tahlilda mahsulot hajmi indeksi, baho, 
tannarx, mehnat unumdorligi va boshqa indekslar hisoblanadi.
Indekslar to‘plam birliklarini qamrab olishiga qarab individual va 
umumiy indekslarga boMinadi. Individual indekslar to'plamning ayrim 
elementlarining o ‘zgarishini ta’riflaydi. Taqqoslanish asosiga qarab 
indekslar bazisli va zanjirsimon indekslarga bo'linadi. Baza o ‘mida 
qabul qilingan miqdor bilan qolganlari taqqoslansa bu indekslar bazisli, 
o ‘zidan oldingi davr bilan taqqoslansa zanjirsimon indekslar deyiladi.
Indekslashtirilayotgan miqdorlarning xarakteri va mazmuniga qarab 
indekslar miqdor (fizik hajm) va sifat ko‘rsatkichlari indekslariga 
bo‘linadi.
Indeks usulida hodisaning miqdori (fizik hajmi) - q; narxlar - r; 
tannarx - s; unumdorlik - 
CO 
harflar bilan belgilanadi. Joriy davr 
ko'rsatkichi “ 1” satr osti ishorachasi, o 6tgan davr esa “0” bilan 
ifodalanadi. “i” va “I” lar individual va umumiy indekslami ifodalaydi, 
“Z” - yig‘indini bildiradi.
33

---

Individual indekslar quyidagicha ifodalanadi:
Mahsulot fizik hajmi individual indeksi (iq):
iq=qi/qo
Bu yerda: qi va q0 - joriy va o4gan davrlarda ishlab chiqarilgan 
mahsulotning fizik hajmi. Bu indeks yuqorida ta ’kidlaganimizdek, 
mahsulot fizik hajmini vaqt, hudud va obyektlar bo‘yicha faqatgina bitta 
mahsulot uchun o‘zgarishini ifodalaydi.
Baho individual indeksi (ir):
ir=ri/r0
Bu yerda: pj va p0 - joriy va o‘tgan davrlarda mahsulot bir birligini 
bahosi (narxi).
Tannarx individual indeksi (iz):
iz=Z!/Zo
Bu yerda: Zi va Z
q
- joriy va o'tgan davrlarda mahsulot birligini 
tannarxi.
Umumiy indekslar agregat va o ‘rtacha shakllarda bocladi. Agregat 
indekslar deb, maxsus taqqoslagichlar (vazn) yordamida joriy va o ‘tgan 
davrlar uchun hisoblangan to ‘plamlarni o‘zaro taqqoslashga aytiladi.
Agregat shakldagi indeksni ham quyidagicha formula ko‘rinishida 
yozish mumkin.
f
= 
р \ч\
+ 
P\4i +
- + 
p*iq
”• _ 
ърхЯ\
PQ 
* 
* 
> 
,
 
n 
n
v '
(