Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat vositalari bilan
bog4liq omillar ta’sirini tahlil qilish metodikasi__________
t/r
Ko‘rsatkichlar
0 4 g a n
yil
Hisobot
yili
Farqi, +,-
0 ‘sishi, %
1
Mahsulot(ish? 
xizmat)lar 
hajmi, mln so'm
Q0
Qi
AQ
Ql/Q0*100-
100
2
Asosiy 
vositalaming 
o'rtacha 
yillik 
qiymati, 
mln 
so‘m
AO
<
A1
A A
Al/Q0*100-
100
3
Asosiy vositalar 
qaytimi 
(fond 
qaytimi), so‘m
F0
FI
A F
(Q l/A l)/
(Q0/A0)*100-
100
4
Omillar ta’siri
x
X
X
X
4.1
Asosiy
vositalaming
A A x F0=
A At
X
40

---

o‘rtacha 
yillik 
qiymatining 
o‘zgarishini 
ta’siri, mln so‘m
4.2 Asosiy vositalar 
qaytimi 
o ‘zgarishining 
ta’siri, mln so‘m
Д F x A l=
A Ft
X
Mutlaq farq usulida uch omillik ta’sir birliklari quyidagi 
bog‘lanishlar orqali hisob-kitob qilinadi:
Omillar ta’sirini uchta omilli birlikka nisbatan qo‘llashda quyidagi 
bog‘lanishlar amalga oshiriladi.
1.21-jadval
Natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi biriiklar soni uchta
t/r
Ko‘rsatkichlar
0 ‘tgan
yil
Hisobot
yili
Farqi,
+»-
0 ‘sishi, %
1
2
3
4
5(4-3)
6(4/3 * 100- 
100)
1
Natija
(Q= 
X*Y*Z)
QO
Q l
AQ
Ql/Q0*100-
100
2
Birinchi 
ta’sir 
birligi(X)
XO
XI
AX
Xl/X0*100-
100
3
Ikkinchi 
ta’sir 
birligi(Y)
YO
Y1
AY
Yl/Y*100-100
4
Uchinchi 
ta’sir 
birligi(Zr)
ZO
Z l
A Z
Zl/Z0*100-
100
5
Omillar
ta ’sirining
hisob-kitobi
X
X
X
51. Natijaviy 
ko'rsatkichga 
birinchi 
omil 
ta’siri 
hisob- 
kitobi
AX*Yr*Zr
AQx
X
41

---

Individual indekslar quyidagicha ifodalanadi:
Mahsulot fizik hajmi individual indeksi (iq):
iq=qi/qo
Bu yerda: qi va q0 - joriy va o4gan davrlarda ishlab chiqarilgan 
mahsulotning fizik hajmi. Bu indeks yuqorida ta’kidlaganimizdek, 
mahsulot fizik hajmini vaqt, hudud va obyektlar bo‘yicha faqatgina bitta 
mahsulot uchun o‘zgarishini ifodalaydi.
Baho individual indeksi (ir):
ir=ri/r0
Bu yerda: pi va p0 - joriy va o4gan davrlarda mahsulot bir birligini 
bahosi (narxi).
Tannarx individual indeksi (iz):
lz Z]/Z
q
Bu yerda: Zj va Z
q
- joriy va o4gan davrlarda mahsulot birligini 
tannarxi.
Umumiy indekslar agregat va o ‘rtacha shakllarda boMadi. Agregat 
indekslar deb, maxsus taqqoslagichlar (vazn) yordamida joriy va o4gan 
davrlar uchun hisoblangan to ‘plamlami o‘zaro taqqoslashga aytiladi.
Agregat shakldagi indeksni ham quyidagicha formula ko‘rinishida 
yozish mumkin.
'
f
 
, 
ff 
ff t 
. 
n 
n
 
V
_
=
Р \ Я \ + 
Р \ Я
i + - +
P ' Я
 
1 
=
^ Р \ Я \
РЯ 
f
t
 
** 
*
 
, 
n 
n
 
v
Р о Я о + 
Р о Я о
 + - +
P
 
°<7 
о 
^ P о Яо
Bu indeks mahsulot (yoki tovar oboroti) hajmining umumiy 
indeksidir. Bu yerda qipi va q0po joriy va bazis davrlardagi mahsulot 
qiymati.
K ocrinib turibdiki, bu indeks mahsulot fizik hajmini emas, uni 
qiymatining o^garishini xarakterlamoqda, ya’ni baho o ‘zgarsa, qiymat 
ham o ‘zgaraveradi.
Fizik hajmi indeksini tuzishda vazn sifatida o‘tgan davr baholari 
olinsa, formulani quyidagicha yozish mumkin.
/ = 
q ' p '°
+ 
+ - + 
= 
Zl i Po
1
x
/
. 
"
"
i 
I 
»
— "
V
„
’
я 0р 0 + q « p 0 + ■■■ + я ° p °
34

---

Bu yerda: ZqiPo - joriy davrdagi mahsulotning qiymati (o‘tgan davr
/
bahosida); DqoPo - bazis davridagi mahsulotning qiymati.
Umumiy 
indekslami 
agregat 
shaklda 
hisoblash 
uchun 
indekslashtirilayotgan belgi va uning vaznlari haqida har bir mahsulot va 
davrlar bo4yicha alohida ma’lumotlar mavjud bo‘lishi shart.
Indekslar yordamida nafaqat miqdor ko‘rsatkichlari, balki sifat 
ko‘rsatkichlari ham o‘rganiladi. Ularga baho, tannarx, hosildorlik, 
mehnat unumdorligi, rentabellik darajasi va boshqalar kiritiladi.
Agarda o ‘rganilayotgan 
qatoming hadlari baza sifatida qabul 
qilingan bitta had bilan taqqoslansa, bunday indekslar bazisli indekslar, 
agarda har bir had o ‘zidan oldin keladigan had bilan taqqoslansa unday 
indekslar zanjirsimon indekslar deb yuritiladi.
1.14-jadval