|
Egri chiziqli bog‘lanishda korrelyatsion munosabatni aniqlash
uchun boshlang4ich ma’lumotlarni hisoblash
Y
yx
Y-Y
(:
y
-
y
)2
Y-Yx
(Y
-
Y,
)2
4,2
3,93
-0,9
0,81
+0,27
0,073
4,8
4,90
-0,3
0,09
-0,10
0,010
5,3
5,55
+0,2
0,04
-0,25
0,062
6,0
5,95
+0,9
0,81
+0,05
0,003
6,2
6,05
+1,1
1,21
-ЮД5
0,022
5,8
5,90
+0,7
0,49
-0,10
0,010
5,3
5,43
+0,2
0,04
-0,13
0,017
4,4
4,78
-0,7
0,49
-0,38
0,144
4,0
3,70
-1,1
1,21
+0,30
0,090
£46
46,0
-
5,19
—
0,431
49
Olingan qiymatlami yuqoridagi formulaga qo‘yib, ishchilar yoshi va
Xulosada qilib aytib o ‘tish kerakki, juft korrelyatsiya usulini
iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasida munosabatni ham o'rganish uchun
qoilanilishi mumkin. Bu esa o^ganilayotgan holatni, uning o ‘zgarishida
k o ‘p sonli omillarga bogiiq. Bu kabi kompleks omillaming o ‘zaro
bogianishlari o 4rganilayotgan holatni to iiq ro q xarakterlaydi.
Korrelyatsion tahlil uchun omillarni saralash - eng muhim
t o ^ r i tanlanganligiga bogiiq. Nazariya va tahlilning amaliy tajribasi
qoidalarga bo‘ysunish kerak:
1.
Birinchi
navbatda,
ko‘rsatkichlar
orasidagi
sababli
bogianishlam i
hisobga
olish
zarur,
negaki,
faqat
ulargina
o ‘rganilayotgan holat mohiyatini ochib beradi. Natijaviy ko'rsatkichli
matematik munosabatlarda joylashgan bu kabi omillaming tahlili
unchalik ahamiyat kasb etmaydi.
2. K o‘p omilli korrelyatsion model yaratishda amalda qilib
boim aydigan barcha shart va majburiyatlami o ‘z ichiga olgan, natijaviy
ko‘rsatkichlarga hal qiluvchi ta’sir o4kazadigan eng muhim omillarni
tanlab olish zarur. Styudent bo‘yicha kam jadvalli, ishonchlilik
mezoniga ega b o ig a n omillarni hisobga olish tavsiya qilinmaydi.
3. Chiziqli turdagi korrelyatsion modellarga egri chiziqli xarakterga
ega b o ig a n natijaviy ko4rsatkich bilan bogianishli omillarni qo‘shish
tavsiya etilmaydi.
mehnat
unumdorligi
orasidagi
bogianish
chambarchasligini
xarakterlovchi korrelyatsion munosabat kattaligini aniqlaymiz:
qoilashni faqat ikkita misoldagina ko‘rib chiqdik. Biroq bu usul har xil
har bir omilning o 4mi va ahamiyatini baholashda chuqurroq bilimga ega
b o iish imkoniyatini beradi.
Korxonaning xo‘jalik faoliyatidagi iqtisodiy holatlari va jarayonlari
hisoblanadi. Chunki tahlilning yakuniy natijalari omillaming qanchalik
omillarni tanlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda quyidagi
50
4. Korrelyatsion modelga o‘zaro bog‘langan omillarni qo‘shish
mumkin emas. Agar ikkita omil o'rtasidagi juft korrelyatsiya
koeffitsiyenti 0,85 dan ko‘p boisa, korrelyatsion tahlil qoidasiga ko‘ra
bittasini chiqarib tashlash kerak, aks holda, natijaviy ko‘rsatkichni xau
holda bo'lishiga olib keladi.
5,
Korrelyatsion modelga funksional
xarakterdagi
natijaviy
ko'rsatkichda bog‘lanishli omillarni korrelyatsion modelga qo'shish
tavsiya etilmaydi.
Korrelyatsion model uchun omillarni saralashda analitik guruhlash,
parallel va dinamik qatorlarni solishtirish, chiziqli grafiklar katta yordam
beradi. Ular yordamida o‘rganilayotgan ko'rsatkichlar orasidagi
bogUanish mavjudligi, shakli va yo‘nalishini aniqlash mumkin.
Omillarni saralashni Styudent mezoni bo'yicha qiymatlami baholash
asosida korrelyatsion tahlil masalasini yechish jarayonida ham amalga
oshirish mumkin.
Sanab o ‘tilgan shartlarni hisobga olgan holda va omillarni saralash
usullarini qo‘llagan holda ko‘p omilli korrelyatsion modelning
rentabellik darajasi (У) uchun uning darajasiga katta ta ’sir ko'rsatuvchi
quyidagi omillar tanlab olingan.
x\
- material unumi, so‘m;
x 2 -
jam g‘arma unumi, so6m;
x 3
-m ehnat unumdorligi (bir ishchining o ‘rtacha yillik ishlab
chiqarishi), ming so‘m;
x 4 —
korxona aylanma mablag‘ining aylanish davomiyligi, kun;
x 5
- yuqori sifatli mahsulotning solishtirma og'irligi %.
Modomiki, korrelyatsion bog‘lanish ko'p sonli kuzatuvlarda
to‘laligicha namoyon bo‘lar ekan, ma’lumotlami tanlab olish hajmi
yetarlicha katta boHishi kerak, negaki ko4p sonli kuzatuvlardagina
boshqa omillarning ta’siri tekislanadi. 0 4rganilayotgan obyektlar
majmui qanchalik ko‘p bo'lsa, natijalar tahlili shunchalik aniq bo4adi.
Bu shartni hisobga olgan holda sanab o4ilgan omillarning
rentabellik darajasiga ta’siri 40 ta korxona misolida o 6rganiladi.
51
Har bir omil va natijaviy ko^rsatkichlardan yig‘ilgan boshlang‘ich
m a’lumotlar aniqligi, bir turdaligi va me’yoriy taqsimot qonunlariga
moz kelishi tekshirilgan bo‘lishi kerak.
Birinchi navbatda uning obyektiv mavjudligiga mos holda
m a’lumotning aniqliligiga ishonch hosil qilish kerak. Negaki aniq
bo‘lmagan m a’lumotdan foydalanish tahiil natijalarining noaniqligiga va
noto‘g4ri xulosalar chiqarishga olib keladi.
M a’lumot o'rtacha darajada taqsimlanishi bo‘yicha bir turda
b o ‘lishi kerak. Agar obyektlar guruhlari o'rtacha darajadan katta farq
qilsa, bu boshlang'ich m a’lumotlaming bir turda emasligidan dalolat
beradi.
M a’lumotning bir turda bo‘lish mezoni bu har bir omilli va natijaviy
ko‘rsatkichlarda hisoblanadigan o‘rta kvadratik og‘ish va variatsiya
koeffitsiyenti hisoblanadi.
0 ‘rta kvadratik
og‘ish alohida qiymatlami o‘rta arifmetik
qiymatlardan absolyut og‘ishini ko‘rsatadi. Uning qiymati ushbu
formuladan topiladi:
_
IZ h - * r
Variatsiya koeffitsiyenti alohida qiymatlami o crta arifmetik
qiymatlardan nisbiy og‘ishi chegarasini ko‘rsatadi. U quyidagi formula
bo‘yicha hisoblanadi
Do'stlaringiz bilan baham: |
