Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

38Узбекистон Респудликаси Президгнтининг “Халк, хужалигида у;исоб-китоблар у з вацтида
утказилиши учун корхона ва ташкило>плар рахбарларининг масъулиятини ошириш борасидаги
чора-тадбирлар тугрисида " 12.05.1994 йилдаги ПФ~ 1154-сон Фармони 2-банди
39 Маъмурии жавобгарлик тугрисидаги кодекснинг 175-моддаси.
439

---

normalardan kelib chiqqan holda harakat qilish lozim. Hech kim o cz 
hamkorlari bilan munosabatni buzishni xohlamaydi. Shu sababli 
debitorlik 
va 
kreditorlik 
majburiyatlarni 
tahlil 
etishda 
avvalo 
kontragentlaming tarkibiga va ularning doimiy faoliyat hamkorligidagi 
tarixiga muhim ahamiyat qaratish lozim. Avvalo, kontragentlar bilan 
aloqada qarzdorlikning yuzaga kelish sabablarini o ‘zidan va undan 
keyingina hamkoridan izlash lozim.
Qarzdorlik nafaqat iqtisodiy munosabatlami, balki jamiyat hayotini, 
ijtimoiy munosabatlami ham chigallashtiradi. Korxonaning jismoniy va 
huquqiy shaxslar bilan bo‘ladigan munosabatlari alohida olingan 
subyektlaming muammosi emas, balki butun iqtisod va jamiyatning ham 
muammosi 
hisoblanadi. 
Shu sababli, 
ularning yuzaga kelishl, 
muddatlarining cho‘zilishi, oqlanishi, himoyalanishi kabi masalalarga 
doimo muhim e ’tibor qaratish lozim. Qarzdorlikning oshib ketishi o ‘z 
navbatida korxonalaming moliyaviy holatiga, barqarorligiga, to ‘lovga 
qobilligiga ta’sir etadi. Natijada korxonaning yashovchanligi, hayotiyligi 
qiyinlashadi.
Debitorlik majburiyatlari
deganda - qarshi tomonning (ajratilgan 
bo‘linmalar, sho‘ba va qaram xo'jalik jamiyatlari, xodimlar, mol 
yetkazib beruvchilar va pudratchilar, byudjetga soliqlar va boshqa 
majburiy to‘lovlar, maqsadli davlat jam g‘armalari va sug‘urta badallari
bo4yicha, ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlari bo‘yicha) korxonaga
( 
<
to4lashi lozim boclgan muddatli majburiyatlari nazarda tutiladi.
Kreditorlik majburiyatlari
deganda - qarshi tomonga korxonaning 
toMashi lozim bo'lgan (mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga, 
ajratilgan bo‘linmalarga, sho‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlariga, 
kechiktirilgan daromadlar, majburiy to'lovlar bo‘yicha kechiktirilgan 
majburiyatlar, boshqa kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo‘naklar, 
byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz, sug‘urtalar bo‘yicha qarz, maqsadli 
davlat jam g ‘armalariga to‘lovlar bo‘yicha qarz, ta’sischilarga bo‘lgan 
qarzlar, mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarz, qisqa muddatli bank 
kreditlari, qisqa muddatli qarzlar, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy 
qismi va boshqa kreditorlik qarzlari) majburiyatlari nazar tutiladi.
440

---

Majburiyat bu muayyan fuqarolik huquqiy munosabatidan iborat 
b o iib , unga amal qilishi orqali bir shaxs (qarzdor) ikkinchi shaxsga 
kreditor foydasiga ma’lum bir harakatni bajarishi, mol-mulkni 
topshirishi, ishni bajarishi, xizmat ko‘rsatishi, pul toiashi yoki biror 
harakatni bajarishdan tiyilishi zarur b o ig a n holatga aytiladi.40
Majburiyatlar shartnomadan, ziyon yetkazish natijasida hamda 
Fuqarolik kodeksida ko‘rsatilgan boshqa asoslardan kelib chiqadi yoki 
vujudga keladi.
Majburiyatlar xo‘jalik shartnomalari bandlariga to ia amal qilmaslik 
natijasida yuzaga keladi.
Taraflardan biri shartlashilgan muddatda tadbirkorlik faoliyati 
sohasida tovarlami berish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish 
majburiyatini oladigan, ikkinchi taraf esa tovarlarni, ishlarni, xizmatlami 
qabul qilib olish va ulaming haqini to ia s h majburiyatini oladigan 
kelishuv 
xo ja lik shartnomasi
deyiladi.
Qarzdorliklar xo‘jalik yurituvchi subyekt mansabdor shaxsining 
aybi bilan bajarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan, uning 
tomonidan xo‘jalik yurituvchi subyektning pul mablagiari va boshqa 
mol-mulki 
maqsadga nomuvofiq 
foydalanilgan, to io v
intizomi 
buzilgan, xo‘jalik yurituvchi subyekt bankrotlikka duchor qilingan yoki 
shartnoma munosabatlari sohasida boshqa qoidabuzarliklar sodir etilgan 
taqdirda yuzaga keladi.
/
Debitor va kreditor so‘zlari m a’nosini ko'payish va kamayish, 
q o ‘shish va chegirish, kirim va chiqim m a’nosida qarash mumkin. 
Uning nomlanishiga asos qilib balansning aktiv va passiv qismlarga, 
hisobvaraqalarining aktiv va passiv turlarga tarkiblanishi asos qilib 
olingan.
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini tahlil etishda 
tahlil mazmunini
majburiyatlami hajmi, tarkibi, vujudga kelish davri bo‘yicha o ‘rganish, 
majburiyatlarining 
aylanuvchanligi, 
tahlikali 
majburiyatlaming 
himoyalanganlik darajasini baholash, majburiyatlaming yuzaga kelishi