Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

40 Узбекистон Республикаси Фукаролик кодексининг 234-моддасида
441

---

va ulaming muddatini o ik azib yuborilish sabablarini o‘rganish, 
majburiyatlar balansini tuzish, majburiyatlaming moliyaviy holatga 
ta’sirini baholash tashkil etadi.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari tahliiining 
vazifalari
qatoriga quyidagilami kiritish mumkin:
- aniq, to iiq va o ‘z vaqtida pul m ablagiari va ularning harakati 
yuzasidan aniq hisob-kitoblaming y o ig a qo‘yilganligini baholash;
- hisob-kitoblaming va to io v intizomiga qat’iy rioya qilinganlik 
holatini baholash;
- debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining (qarzlarining) turlari, 
to io v muddatlari va asoslanganligi bo'yicha tarkibini aniqlash;
- muddati o ig a n debitorlik va kreditorlik majburiyatlari holatiga, 
ulaming jami majburiyatlar tarkibidagi salm ogiga baho berish;
- tovarlami kreditga sotish, hisob-kitoblarning turli shakllari 
bo‘yicha yuzaga kelgan majburiyatlami baholash;
- bank kreditlari va qarzlaridan maqsadli foydalanish, ular bo4yicha 
majburiyatlaming joriy 
qismining qoplanishi yuzasidan holatini 
o crganish;
- mahsulot (tovarlar, ish va xizmat)larni xorijga sotish bo‘yicha 
majburiyatlaming yuzaga kelishi va ularning oqlanishi yuzasidan 
korxonadagi 
(hisob-kitoblarning 
shakli, 
valyuta 
kurslarining
o ‘zgarishlariga va h.k. ta’sirida) joriy va istiqboldagi tahlikalarni
✓
baholash.
Tahlil uchun zarur b o ig a n m aium otlar moliyaviy hisobotning 
birinchi 
shakli 
“Buxgalteriya balansi” 
to ‘g‘risidagi 
hisobotdan, 
buxgalteriya balansiga ilovadan hamda balansning tegishli qatorlari 
bo‘yicha qaydlar, izohlar va tushuntirishlardan, “Korxonaning moliyaviy 
ahvoli to‘g‘risidagi” statistik hisobot shakllaridan olinadi. Shuningdek, 
ichki moliyaviy tahlilda bosh kitob, hisob reestrlaridan, qarzdorlik 
vedemostlari, 
debitorlik 
va kreditorlik 
majburiyatlari yuzasidan 
dalolatnomalar va boshqa manbalardan foydalaniladi.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bevosita korxona bilan 
qarshi tomon o ‘rtasida boiadigan o‘zaro hisob-kitoblardan kelib
442

---

chiqadi. Ulaming yuzaga kelishi yuzasidan quyidagi sabablami 
ko4rsatish mumkin:
- qarzdorlikning yuzaga kelishidagi eng muhim sabab bu - xo4jalik 
yurituvchi subyektlarning to4lov layoqatiga ega emasligi, moliyaviy 
holatning yomonligidir. Debitor va kreditor qarzdorlik, ular hajmining 
o4sib borishi, to io v muddatlarining cho‘zilib ketishi aktivlar va ulaming 
likvidligidan pastligi bilan izohlanadi;
- shartnomaviy munosabatlarga to4liq rioya qilmaslik ham debitor 
va kreditor qarzdorlikning ortishiga olib keladi va tashkiliy sabablardan 
bittasidir;
- mahsulot (tovar, ish va xizmat)lami sotish yuzasidan pul 
mablag‘lari va o 4zaro hisob-kitoblaming mulkka bo‘lgan egalik 
huquqining boshqa birovga o 4tishi bilan bog'lanmaganlik sharti 
majburiyatlar yuzaga kelishining muhim sabablaridan biridir;
- hisob-kitoblar, qarzdorlikni tartibga solishdagi qat’iy m e’yorlami 
ishlab chiqarish, tijorat va moliya faoliyatining zamonaviy talablariga va 
shakliga mos emasligi ham qarzdorlikni oshishiga sabab boMmoqda. 
Ya’ni, qarzdorlikni yuzaga kelishining o ‘zigina emas, balki uni undirish 
yuzasidan korxona yo4l qo'yadigan xarajatlar summasi tobora oshib 
ketmoqda;
- qarzdorlikning oshishi va ulami to4lash muddatlarining tobora
cho4zilib ketishining asl sabablaridan biri bu jismoniy va huquqiy
<
shaxslarda qarzdorlik madaniyatining yo4qligi hamdir. Qarzdorlikni 
so4ndirish imkoniyatlari bo4lgan holda, uni ortga surish, kechiktirish, 
to4lamaslikka afsuski ko4pchilikda moyillik kuchli.