Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

427

---

7.10. Risklar tahlili. Kreditga layoqatlilikni baholashda nazoratning
davomiyligi.
Kredit risklari bilan bogMiq muammolar, shuningdek, risklami 
boshqarish zaruriyati bozor iqtisodiyotining chuqurlashuvi va xalqaro 
iqtisodiyotning globallashuv sharoitida muhim masalalardan biri 
hisoblanadi.
Kredit risklari xususida gap ketganda, asosiy e ’tibomi ushbu 
risklaming tabiatiga, mohiyatiga, kelib chiqish sabablari va ijtimoiy -
iqtisodiy oqibatlariga qaratish lozim.
Xalqaro bank amaliyotida risklar bilan bogMiq munosabatlar asosan 
aktiv operatsiyalar jarayonida ro‘y beradi. Tijorat banklarining riskka 
bogMiq boMgan asosiy aktiv operatsiyalari sifatida kredit va investitsiya 
operatsiyalarini keltirish mumkin.
Bank risklari vujudga kelishi, namoyon boMishi jihatidan turli- 
tuman boMib, ularning barchasi pul egasining kredit sifatida yo‘naltirgan 
qiymatining va unga toManadigan foiz toMovlarining toMigMcha qaytib 
kelmasligi bilan izohlanadi.
Kredit xatari yoki qarzni qaytarmaslik xavfi kreditoming kredit 
kelishuviga asosan kreditni o‘z vaqtida qaytarilishiga va kredit 
shartlarini bajara olishiga ishonchsizligidan kelib chiqadi. Kredit riski 
bank faoliyatida uchraydigan risklarning eng yirigidir. Shuning uchun 
tijorat banklari kredit siyosatida bu jarayonga alohida e ’tibor qaratishi 
lozim.
Olingan kreditni o‘z vaqtida qaytarilishi va kredit shartlarini bajara 
olishiga ishonchsizligining ko‘rinishlari sifatida kreditlami toMiq 
qaytarmaslik, qisman qartarmaslik (bu holat ko'pincha olingan 
kreditlaming foizlari va komission toMovlarida tegishli boMadi) yoki 
muddatning kechiktirishlari nazarda tutiladi.
Kredit riski qarz oluvchining kredit shartnomasi shartlariga muvofiq 
toMashi lozim boMgan majburiyatlarini o ‘z vaqtida toMay olmasligi xavf- 
xatarlarini xarakterlaydi.
428

---

Banklaming risklarini yo‘qotishning eng maqbul yechimiga 
qarzdorlaming kredit qobiliyati, moliyaviy barqarorligini doimiy 
monitoring qilish orqaligina erishiladi. Bunda likvidlilik va mustaqillik 
(avtonomiya) risklariga alohida e ’tibor qaratiladi.
Kredit riski kredit oluvchining qarzdorlikni so‘ndirishi yuzasidan 
imkoniyatsizligi, pul oqimini to4g sri shakllantira olmasligi, moliyaviy 
qiyinchiliklar, 
rahbar 
va 
korxona 
egalarining 
ishchanlik 
reputatsiyasining pastligi yoki kriminal xissiyotlarining ustunligi bilan 
yuzaga keladi.
Shu bilan birga davlat organlari va ayrim shaxslaminng bosimi 
tufayli ham ushbu risklarga boriladi.
Kredit risklarining yuqoriligiga xodimlar malakasining pastligi, 
jamoadagi ijtimoiy keskinlik, poraxo'rlik holatlari ham kuchli ta’sir 
etadi.
Kredit risklarini baholash birinchi navbatda potensial qarz 
oluvchilar bilan tanishuvdan boshlanadi. Bunda mijozning reputatsiyasi, 
tadbirkorlik, ishlab chiqarish, marketing va moliyaviy boshqaruvdagi 
qobiliyatiga baho 
beriladi. 
Kredit taklifining qanchalik yaxshi 
tayyorlanganligi, uning iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik jihatdan qanchalik 
maqsadga muvofiq ekanligi, kreditning maqsadliligi va uning bank, 
qarz oluvchi, alohida ijtimoiy qatlamlar, tarmoq, hudud uchun 
ahamiyatli ekanligiga muhim e ’tibor qaratish zarur. Ijobiy baholash 
kredit mahsulotlari yuzasidan muhim qarorlar qabul qilish imkonini 
beradi. Bu jarayon bevosita mijozning kreditga layoqatliligini, 
moliyaviy ahvolini va pul m ablagiariga harakatini baholashga imkon 
beradi. Yakuniy jarayon albatta kredit shartnomasini rasmiy lashtirish 
jarayoni hisoblanadi.
Risklami boshqarishning muhim yo4nalishi sifatida toMovlar 
grafigini shakllantirish va uning doimiy monitoringini tashkil etish 
hisoblanadi. Bu jarayon tezkor kredit monitoringini olib borishni 
nazarda tutadi. Uning asosiy maqsadi muammoli kreditlami aniqlash va 
ulami undirish choralarini ko‘rishga qaratilgan.
429

---

Olingan kreditlarni muddatida to'lamaslik, kechiktirish juda ko‘p 
kuzatiladigan holatlar hisoblanadi. Uning muhim sabablari qatoriga 
quyidagilami kiritish mumkin: debitorlik majburiyatlarining tushib 
ketishi; likvidlik koeffitsiyentining pastligi; sotish hajmining tushib 
ketishi; operatsion faoliyat zarari; zaxiralarning ortiqcha jamg'arilishi va 
ushlab turilishi; muhim mijozlami y o ‘qotishi, qarz oluvchining biznes 
sheriklari ehtiyotkorligi, rahbarlaming bank bilan aloqa qilishdan 
qochishi, ulaming talab qilingan axborotlarni berishdan bosh tortishi 
yoki kechiktirishlari va h.k.
Risklami zararsizlantirishning ichki omillariga quyidagilami 
kiritish 
mumkin: 
mijozning 
kreditga 
layoqatliligini 
baholash
(profilaktika amallari, risklarni oldini olish; qarzning hajmiga va 
potensial tavakkalchilik darajasiga qarab qarz qarorini olish vakolatini 
chegaralash; loyihani birgalikda moliyalashtirish, qisman qarzdoming 
o cz mablag'lari hisobiga moliyalash; 
korxona boshqaruvi va 
menejmentida muammoli kreditlar bilan ishlashning 
mavjudligi; 
shartnomada kelishilgan majburiyatlaming himoyalanganligi (axborot 
ta ’minoti, ta’minot, jarimalar, foizlar toMovi); ichki b o 'g in la r ish 
faoliyatining yo‘lga qo'yilganligi (iqtisodiy tahiil bo4imi, xavfsizlik 
bo'limi va h.k.); huquqiy javobgarlikni qocllash holatlari va h.k.
Kredit riskining (minimal oqibatlari, zararlar) kamaytirishga
qaratilgan harakatlarga: kredit portfelini divertsiflkatsiyalash; alternativ