Toshkent moliya instituti kredit-iqtisod fakulteti "bank ishi" kafedrasi

 
Birinchi bob bo’yicha xulosalar 
 
Ushbu bobga xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda 
respublikamiz tijorat banklarining kapitallashuvi ortib bormoqda. Bunga esa bir 
qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Jumladan tijorat banki daromadlarining ko’payishi. 
Ushbu holat tijorat banklarini kapitalini oshirishning asosiy omili sifatida qaraladi. 
Bank daromadlarining yuqori qismi uning foizli daromadlaridan shakllanadi. 
Bankning foizli daromadlariga esa quyidagilar kiradi:

---

32 
a) O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi hisobvaraqlar bo’yicha 
foizli daromadlar;
b) Boshqa banklardagi hisobvaraqlar bo’yicha foizli daromadlar;
c) Oldi-sotdi qimmatli qog’ozlari bo’yicha foizli daromadlar;
d) Kredit operatsiyalari bo’yicha foizli daromadlar;
e) REPO operatsiyalari bo’yichafoizli daromadlar;
k) Lizing bo’yichafoizli daromadlar.
Hozirgi vaqtda respublikamiz tijorat banklarining foizli daromadlari yuqori 
salmoqqo ega bo’lgan turi bu kredit operatsiyalari bo’yicha olingan daromadlar 
hisoblanadi. Ushbu faoliyat turi yuqori riskli bo’lib, berilgan kreditlar 100% riskka 
tortiladi. 2017 yilning 31-dekabr holatiga ko’ra tijorat banklari tomonida 
110 572,10 mlrd so’m
8
kreditlar ajratilgan. 
8
2017-yil yakunlari 

---

33 
2-bob. TIJORAT BANKLARI FAOLIYATITIDA DAROMATLARNI BANK 
KAPITALINI KO’PAYTIRISHNING AMALDAGI HOLATI 
 
2.1. Tijorat banklari faoliyatida daromadlarni oshirishni amaldagi holati 
 
MoliyaviyinqirozsharoitidaHukumatimiztomonidanamalgaoshirilganislohotl
arnatijasidatijoratbanklariningkapitalivamijozlardanjalbqilingandepozitlarhajminin
gbarqaroro‘sishita`minlandi. 
Iqtisodiyotningbazaviytarmoqlaridatarkibiyo‘zgartirish, 
samaraliinvestitsiyaloyihalarinimoliyalashtirish, 
kichikbiznesvatadbirkorliknikreditlashniqo‘llab 
– 
quvvatlashdabanklarningrolinioshirilmoqda.
Foizsizdaromadlariniboshqarishbankxizmatlarini, 
mijozlarnito’g’ritanlashvabuxizmatlarningnarxivata’riflarinibelgilashbilananiqlana
di.
Tijoratbanklariningdaromadiinvestitsiyaoperatsiyalaribo’yichafoydamiqdori, 
vositachilikto’lovlarininghajmi, 
shuningdekaktivlarsummasivatarkibigabog’liq. 
Jami daromadlarning muhim manbalaridan biri - bu bank tomonidan beriladigan 
kreditlardir. Operatsiya daromadlarining 100 % bo’lishiga intilish, o’sish sur’ati 
esa bir me’yorda saqlanishi kerak.
Respublikamiz tijorat banklari aktivlarining daromadliligini oshirish bilan 
bog‘liq bir qator muammolar mavjud. Bizning fikrimizcha, ulardan asosiylari 
sifatida quyidagi muammolarni ko‘rsatish mumkin:
Respublikamiz 
tijorat 
banklarining 
aktivlari 
tarkibida 
daromad 
keltirmaydigan va daromadlilik darajasi past bo‘lgan aktivlarni, ya`ni kassali 
aktivlarni, bino va inshootlarni sezilarli darajada yuqori salmoqqa ega ekanligi 
muammosi.
Hozirgi davrda O‘zbekistonda bank nazorati bo‘yicha tijorat banklari 
moliyaviy holatini tahlil qilishning o‘ziga xos tizimi tashkil qilingan. Shuningdek, 
tijorat banklari Markaziy bankka har oy faoliyatining ko‘p sohalarini o‘z ichiga 
olgan ma’lumotlar, balans hisoboti, iqtisodiy normativlar hisob-kitobi, foyda va 

---

34 
zararlar hisobotlarini taqdim etadilar. Ushbu jarayonda tijorat banklarining aktiv 
operatsiyalardan oladigan daromadlarini oshirishning samarali tizimini vujudga 
keltirish, pul muomalasi va kredit sohasida yuzaga keladigan holatlarning 
iqtisodiyot boshqa sohalariga nisbatan salbiy ta’sirini oldini olishchora-tadbirlarini 
ishlabchiqish katta ahamiyatga egadir. Chunki tijorat banklari xo‘jalik 
sub’ektlarining joriy va investitsiya xarajatlarini moliyalashtirishning asosiy, 
birlamchi manbalaridan biridir. Buning uchun esa, banklarning daromadlilik 
mohiyatini chuqur anglab etish va mahalliy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda 
undan foydalanish masalalarini atroflicha tahlil qilish zarurdir. 
Bank faoliyatining u yoki bu sohalarini o‘rganishga oid maqolalari, 
chiqishlari ko‘p uchraydi. Bu, albatta, ijobiy hol. Lekin, shuni alohida ta’kidlash 
lozimki, tijorat banklari foizsiz daromadlar mustaqil tadqiq predmeti sifatida 
kompleks o‘rganilmagan. Bu holat tijorat banklari moliyasini boshqarishda zaif, 
nuqsonli jihatlarning hanuz talaygina qismi hozirgi kunda o‘z echimini 
kutayotganligini tasdiqlaydi. Tijorat banklari foizsiz daromadlarini oshirish, 
ularning barqarorligini ta’minlash imkoniyatlarini qidirib topish muammosining 
nazariy uslubiy asoslarini takomillashtirish nafaqat tijorat banklari faoliyatini 
tartibga solishga oid davlat dasturining ishlab chiqilishida, balki shu bilan birga 
bank amaliyoti uchun kundalik operativ harakat dasturlarini yaratishda ham muhim 
ahamiyatga egadir. 
Hozirgi vaqtda respublikamiz tijorat banklari aktivlarining tarkibida 
salmog‘iga ko‘ra ikkinchi o‘rinni kassali aktivlar egallaydi, uchinchi o‘rinni esa, 
asosiy vositalarga qilingan quyilmalar egallaydi. Holbuki, asosiy vositalar daromad 
keltirmaydigan aktiv hisoblanadi, kassali aktivlarning daromadlilik darajasi esa, 
juda pastdir. Rivojlangan industrial mamlakatlarning bank amaliyotida esa, tijorat 
banklari aktivlarining tarkibida salmog‘iga ko‘ra birinchi o‘rinni kreditlar, ikkinchi 
o‘rinni qimmatli qog‘ozlar shaklidagi aktivlar, uchinchi o‘rinni esa, kassali aktivlar 
egallaydi. Qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalar daromadlilik darajasiga 
ko‘ra kreditlardan keyingi aktiv hisoblanadi. Bundan tashqari, ular banklarning 

---

35 
likvidliligini ta`minlashda muhim rol o‘ynaydi. SHu boisdan ham, ko‘plab xorijiy 
banklarda aktivlarning daromadlilik darajasini yuqori ekanligi kuzatiladi. 
Respublikamiz tijorat banklari aktivlarining daromadlilik darajasiga salbiy 
ta`sir qiluvchi majburiy zahira talablarining yuqoriligi. 
2005 yilning oktyabr oyidan boshlab respublikamiz tijorat banklarining 
milliy valyutadagi barcha depozitlari (jismoniy shaxslarning omonatlari bundan 
mustasno)dan 15 foiz va xorijiy valyutadagi mablag‘lar bo‘yicha 8 foiz miqdorida 
majburiy zahira ajratmasi olish joriy qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy 
Banki tomonidan 2004 yil 31 dekabr №28|5-sonli Nizomiga asosan majburiy 
ajratma zaxirasi 15 foiz qilib belgilandi.2009 yilda esa yana tabaqalashtirish 
kiritilgan bo’lsada, Bu nisbatan yuqori stavka bo‘lib tijorat banklarining kreditlash 
imkoniyatiga va likvidliligiga sezilarli darajada salbiy ta`sir ko‘rsatadi. Masalan, 
Yaponiyada majburiy zahira stavkasi 0,1 foizdan 0,125 foizgacha qilib 
belgilangan. Bu ko‘rsatkich Buyuk Britaniyada -0,45 foizni, AQSHda -3-12 foizni, 
evroxududga kiruvchi Evropa mamlakatlarida esa, 2 foizni tashkil qiladi.
Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida majburiy zahira stavkalari 
depozitlarning muddati va summasiga bog‘liq ravishda tabaqalashtirilgan. 
Depozitning summasi qanchalik katta bo‘lib muddati qanchalik qisqa bo‘lsa, 
majburiy zahira stavkasi shunchalik yuqori belgilanadi. Natijada muddatli va 
jamg‘arma depozitlariga nisbatan past stavkalar qo‘llaniladi. Bu esa, tijorat 
banklariga mazkur depozitlarga nisbatan qulay foiz stavkalari belgilash imkonini 
beradi, natijada banklarning muddatli va jamg‘arma depozitlari shaklidagi 
resurslari ko‘payadi. 
Respublikamiz tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan amalga 
oshiriladigan operatsiyalarini rivojlanmaganligi. Tahlil natijalaridan ma`lum 
bo‘ldiki, respublikamiz tijorat banklarining milliy va xalqaro fond birjalaridagi 
faoliyati sustligicha qolmoqda. Bu holat banklarning foizsiz daromalarini tahlil 
qilish jarayonida yaqqol namoyon bo‘ldi. Holbuki, rivojlangan xorijiy davlatlar 
bank amaliyotida qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalar banklarning 
ssudalardan keyingi ikkinchi asosiy faoliyat turi hisoblanadi.

---

36 
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki 
tomonidan 2000 yil 25 martdagi 5/21-sonli Nizomga muvofiq banklar 
tomonidanmuomalaga chiqariladigan qimmatli qog‘oz depozit sertifikatidan 
majburiy zaxiraga ajratma qilish bo‘yicha imtiyoz berilgan edi.Lekin Markaziy 
Banki tomonidan 2004 yil 31 dekabr №28/5-sonli Nizomiga asosan majburiy 
ajratma zaxirasi 15 foiz qilib belgilandi va tijorat banklari tomonidan muomalaga 
chiqariladigan qimmatli qog‘oz depozit sertifikati bo‘yicha imtiyoz bekor qilindi. 
Bu esa banklarni qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalarini keskin 
kamayishiga olib keldi va o‘z navbatida bu tijorat banklarining resurs bazasining 
shakllanishiga ham salbiy ta`sir qildi. 
Mamlakatimiz tijorat banklarining aktivlarni boshqarishda moliyaviy 
instrumentlarni qo‘llagan holda amalga oshiriladigan operatsiyalarining 
samaradorligini oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolardan biri Respublikamiz 
bank amaliyotida bir qator aktivlarni boshqarishda moliyaviy instrumentlarning, 
shu jumladan, diskont, forfeyting operatsiyalari kabi operatsiyalarni mavjud 
emasligi hisoblanadi. 
Mamlakatimiz bank amaliyotida diskont operatsiyalarining mavjud emasligi 
tijorat banklari aktivlarining daromadliligini oshirishga sezilarli darajada salbiy 
ta’sir ko‘rsatadi. Chunki, diskont operatsiyalari banklarga sezilarli darajada yuqori 
bo‘lgan foizli daromadlar olish imkonini beradi. Bundan tashqari, diskont 
operatsiyalari tijorat banklari aktivlarining daromadliligiga ziyon etkazmagan 
holda, banklarning likvidliligini oshirish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Bunday 
imkoniyat tijorat banklarining balansidagi trattalarni Markaziy bankda qayta 
hisobga olish yo‘li bilan yuzaga keltiriladi. Demak, Respublikamiz bank 
amaliyotida diskont operatsiyalarining mavjud emasligi tijorat banklarining 
likvidliligini ta’minlash va aktivlarining daromadliligini oshirishga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi.Respublikamiz 
bank 
amaliyotida 
forfeyting 
operatsiyalarini 
rivojlanmaganligining birlamchi sababi — mamlakatda tijorat veksellari 
muomalasining to‘xtatib qo‘yilganligidir. CHunki, forfeytingda mol etkazib 
beruvchining banki tijorat veksellarini regress huquqisiz hisobga oladi. 

---

37 
Buningma’nosi shuki, emitent bankrot bo‘lib qolgan taqdirda bank mol etkazib 
beruvchiga to‘lov yuzasidan da’vo qilish huquqidan mahrum bo‘ladi. 
Tijorat banklari valyuta operatsiyalarining daromadlilik darajasining past 
ekanligi. Amalga oshirilgan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekiston 
Respublikasi tijorat banklari tomonidan amalga oshirilayotgan valyuta 
operatsiyalarining 99 foizi spot operatsiyalaridan iboratdir. Spot operatsiyalarining 
daromadlilik darajasini tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatdiki, ularning 
daromadlilik darajasi nisbatan sezilarli darajada pastligicha qolmoqda. Buning 
asosiy sabablari sifatida quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: 
- milliy valyuta-so‘mning xalqaro va regional valyuta bozorlarida 
baholovchi valyuta vazifasini o‘tay olmayotganligi spot operatsiyalari hajmini 
oshirishga jiddiy to‘sqinlik qilmoqda;
- respublikamiz tijorat banklarining ochiq valyuta pozitsiyalari miqdorini 
qisqartirish imkoniyatlarining cheklanganligi; 
Foydalilik bankning o‘z mablag‘larini ko‘paytirishning eng ishonchli 
manbai bo‘lib, bu mablag‘lar bank faoliyatidan ko‘riladigan zararlarni qoplashga 
sarflanishi mumkin. Bundan tashqari bankning rentabellik darajasi asossiz ravishda 
ancha yuqori bo‘lmasligi lozim, chunki yuqori darajadagi rentabellik katta zararlar 
xatari bilan birga keladi. Eng yaxshi boshqariladigan bank o‘z xarajatlarini qat’iy 
nazorat qila olishi va kredit layoqatli qarz oluvchilarni to‘g‘ri tanlay olish evaziga 
o‘rtachadan yuqoriroq rentabellikka erisha oladi. YUqori foyda oluvchi bank 
odatda, ehtiyotkor bank allaqachon voz kechgan amaliyotlarni o‘tkazish orqali 
bunday foydaga erishgan bank bo‘lib, bunday bankni moliyaviy barqaror deb 
bo‘lmaydi. Tijorat banki moliyaviy barqarorligini ta’minlovchi asosiy yo‘l bu bank 
amaliyotini xatarsiz va samarali o‘tkazishdir. 
Har bir bank amaliyotini samarali amalga oshirish bilan birga likvidlikni, 
aktiv va passivlarni samarali boshqarish, ularning harakatini qaytarilish muddati va 
summasiga ko‘ra bir-biriga muvofiqlashtirish, shuningdek spred – ular o‘rtasidagi 
farqni boshqarishni yuqori darajaga ko‘tarishga ham bankning moliyaviy 
beqarorligining kelib chiqishini bartaraf etuvchi asosiy omil sifatida qarash lozim. 

---

38