Toshkent moliya instituti kredit-iqtisod fakulteti "bank ishi" kafedrasi

O‘z navbvtida foizsiz daromadlarni o‘zi ham quyidagilarga bo‘linadi: 

Vositachilik operatsiyalari bo`yicha foizsiz daromadlar 

Markaziy Bankka ko`rsatilgan xizmatlar va vositachilik bo`yicha

Boshqa banklarga ko`rsatilgan xizmatlar va vositachilik bo`yicha

Qimmatli qog`ozlar bilan bog`liq vositachilik operatsiyalar bo`yicha

---

22 

Bankning qimmatbaho metallar, toshlar, va tangalar bilan amalga 
oshirgan operatsiyalari bo`yicha

Faktoring bo`yicha

Trast operatsiyalari bo`yicha

Kreditlar bo`yicha vositachilik daromadlari

Menejment xizmati bo`yicha

Mahalliy to`lovlar bo`yicha vositachilik haqlari

Kafolatlar va kafilliklar bo`yicha

Boshqa vositachilik operatsiyalari bo`yicha
Xorijiy valyutalardagi foyda 

“SPOT” bitimi bo`yicha

Muddatli operatsiyalar bo`yicha

Valyuta transaksiyalari bo`yicha
Tijorat operatsiyalaridan foyda 

Qimmatli qog`ozlar bo`yicha

Qimmatbaho toshlar, metallar va tangalar bo`yicha

Sotishgaolinganqimmatliqog`ozlarhaqiqiyqiymatiningo`zgarishihisobigao
linganfoyda. 
Qaram xo`jalik jamiatlariga, qo`shma korxonalarga va sho`ba xo`jalik 
jamiyatlariga qilingan investitsiyalar bo`yicha 

Investitsiyalardan olingan foyda va dividendlar 

Boshqa foizsiz daromadlar 

Bankning asosiy vositalaridan ijarasidan

Boshqa ko`chmas mulklarga qilingan investitsiyalar bo`yicha

Hisobdan chiqarilgan mablag`larning qaytarilishi

Bank asosiy vositalari va ko`chmas mulklarini sotish bo`yicha

Boshqa foizsiz daromadlar. 
Agar biz asosiy e’tiborni tijorat banklarining daromadiga qaratadigan 
bo‘lsak, u holda shuni alohida ta’kidlash lozimki, ularning daromadlari olingan 

---

23 
barcha foizlar, komission yig‘imlar va dividendlardan tashkil topadi.
Tijorat banklarining daromadlari va ularning iqtisodiy mazmuni to‘g‘risida 
fikr bildirilayotgan paytda bank faoliyatining va shu joydagi mehnatning xarakterli 
xususiyatlari ham nazardan chetda qolmasligi kerak. Tijorat banklari o‘zlarining 
faoliyatlari davomida xizmatlar ko‘rinishidagi mahsulot yaratadilar va shu 
mahsulotni yaratuvchi xizmatlar juda ham xilma-xil xarakterga egadir. 
Birinchidan, ana shunday xizmatlardan biri vositachilik xizmatlari deb ataladiki, 
ular huquqiy va jismoniy shaxslarning mablag‘larini saqlash, hisob-kitoblarni 
amalga oshirish, kredit berish va hokazolar bilan bog‘liq bo‘lgan xizmatlardir. 
Ikkinchidan, ma’lum darajada daromadli (samarali) xizmatlarni tijorat banklari 
ko‘rsatib, ularga lizing operatsiyalari, shartnoma asosida qtisodiy ekspertiza, 
xo‘jalik faoliyatining tahlili, maslahatlar berish va boshqalar kiradiki, ularni, 
bizning fikrimizcha, ilmiy-texnikaviy mahsulotlarga tenglashtirish mumkin.
Rivojlangan xorijiy bank amaliyotiga nazar solsak, u holda hozirgi sharoitda 
ularning daromadlari ko‘pincha kreditlarni berish orqali olinadigan foizlar 
hisobidan shakllanayotganligining guvohi bo‘lamiz. Xuddi shu holatdan bo‘lsa 
kerak, juda ko‘p iqtisodiy adabiyotlarda olingan foizlar tijorat banklarining 
daromadlari sifatida talqin qilinayotir. Bizning fikrimizcha, bank daromadlarini bu 
tarzda talqin etish o‘zining etarli asosiga ega emasdir, chunki, berilgan kreditlar 
uchun olingan foizlar kreditlar bo‘yicha daromad hisoblanadi va foiz berilgan 
kreditning daromadliligini aniqlab beradi.
Bank aktiv operatsiyalarining eng asosiysi bo‘lgan bu faoliyatdan olingan - 
«daromad jalb qilingan resurslar hisobidan berilgan kreditlar bo‘yicha olingan 
foizlar bilan jalb qilingan resurslar bo‘yicha bank tomonidan to‘langan foizlar 
o‘rtasidagi farqdan iborat»dir. SHu bilan birgalikda, aslida bu erda mana shu 
operatsiyalar hissasiga to‘g‘ri keladigan, bank tomonidan amalga oshiriladigan 
moddiy xarajatlarni ham hisobga olish kerakdir. 
Tijorat banklarining faoliyatiga diqqat bilan nazar soladigan bo‘lsak, «bank 
pul mablag‘larini mijozlarga joylashtirishdan olingan foizlar bank faoliyatidan 
olingan daromadlar»ga mos tushishini aniqlashimiz mumkin. SHu bilan birgalikda 

---

24 
«barcha operatsiyalar bo‘yicha "tijorat bankining daromadi pul mablag‘lari 
tushumi bilan o‘sha operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan moddiy 
xarajatlar o‘rtasidagi farqdan iborat» ekanligi ham esdan chiqmasligi lozim. 
Ma’lumki, «tijorat banklari hisob-kitob operatsiyalarini, hisob-kassa xizmatini 
ko‘rsatish va fond operatsiyalari bo‘yicha ham ma’lum daromadga ega bo‘ladi»lar. 
Bizning nazarimizda, ushbu operatsiyalar bo‘yicha tijorat banklarining daromadlari 
komission mukofotlari (yirimlar, to‘lovlar) va moddiy xarajatlar o‘rtasidagi 
farqdan iborat bo‘lishi, shubhasiz.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklari o‘z mablag‘larini qimmatli 
qog‘ozlarga joylashtirishdan olingan dividentlar ko‘rinishida ham daromadga ega 
bo‘lishlari mumkin. Bundan ko‘rinib turibdiki, tijorat banklarining daromadi ular 
foydasidan farqli qlaroq murakkab tabiatga egadir. Aslida esa tijorat banklarining 
daromadi bank ixtiyoriga kelgan tushum bilan moddiy xarajatlar o‘rtasidagi 
farqdan iboratdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromad ko‘rsatkichining moliyaviy 
adabiyotlarda va kundalik amaliyotda mustahkam o‘rin olishi boshqa bir tomondan 
xujalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini baholash va ragbatlantirishda daromad 
kursatkichi imkoniyatlarining yo‘q bo‘lib qolganligi yoki pasayganligidan dalolat 
bermaydi. Aksincha, bunday sharoitning vujudga kelganligi, bizning fikrimizcha, 
daromadning roli va funksiyalari yanada kuchayganligini ko‘rsatadi. Xuddi 
shuning uchun ham, bizning nazarimizda, shu kecha-kunduzning eng muhim 
vazifalaridan biri daromadning hajmiga ta’sir ko‘rsatuvchi barcha omillarni bilish, 
uni shakllantirish jarayonini oqilona boshqarishni bilish yoki uddasidan chiqishdan 
iboratdir. Agar bular tijorat banklari faoliyatida o‘ziga xos xususiyatlarga ega 
ekanligi inobatga olinadigan bo‘lsa, uning alohida ahamiyatga ega ekanligi yanada 
yaqqolroq ko‘zga tashlanadi.
Avvalo, tijorat banklari daromadlarining iqtisodiy mazmuni to‘g‘risida 
gapiradigan bo‘lsak, ular yuqorida qayd etib o‘tganimizdek, tijorat banklarining 
turli xil vazifalari zamirida vujudga keladi. Tijorat banklarining daromadi ssuda va 
investitsiya operatsiyalari bo‘yicha, foyda normasiga, kursatilgan xizmatlar uchun 

---

25 
undiriladigan to‘lovlar miqdoriga, shuningdek aktivlarning miqdori va tarkibiga 
bog‘liqdir.
SHuni alohida qayd etib o‘tishimiz lozimki, tijorat banklarining faoliyati 
nihoyatda keng qamrovli va xilma-xildir. YAgona bir xolding kompaniyalari 
ko‘rinishida, tijorat banklari va uning joylardagi filiallari ko‘rsatadigan 
xizmatlarning xilma-xilligiga, mumkin qadar o‘z mijozlariga xizmat ko‘rsatishning 
qulay hamda arzon turli ko‘rsatmalar, buyruqlar sonini bir qadar cheklangan 
tartibda qullash imkoniyatlari rivojlanmoqda.
So‘nggi vaqtlarda bank ishiga kiritilayotgan muhim yangiliklardan biri 
kredit kartochkalarini qo‘llash, ishbilarmonlar firmalarga zamonaviy xalqaro 
andozalar asosidagi hisob varaqalari asosida buxgalteriya xizmatlarini ko‘rsatish, 
faktoring 
operatsiyalari, 
ijarani 
moliyalashtirish, 
evrodollar 
bozoridagi 
operatsiyalarda ishtirok etish favqulodda holatlarda pul hujjatlarini inkassatsiyalash 
uchun abonent yashiklari tizimidan foydalanish va boshqalar.
Dunyo miqyosida tan olinayotgan eng ilg‘or va zamonaviy bank 
texnologiyalarini O‘zbekiston bank tizimiga qo‘llash bu o‘z-o‘zidan banklarking 
daromadlarining ko‘lamini kengaytirib bormoqda.
Tijorat banklari daromadining mohiyati va boshqa moliyaviy institutlaridan 
farqlanib turuvchi xususiyati - bank pul resurslarini tashkil etib va ularni yuqori 
daromadli bank portfellarini yaratish layoqati bilan xususiyatlanadi.
Tijorat banklari resurslarini tashkil qilish imkoniyatlari iqtisodiyot uchun 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ular moslashuvchan kredit tizimini amalga 
oshirmoqda, qaysiki iqtisodiyotni barqaror rivojlanishiga zarur shart-sharoitlarni 
yaratib bermoqda.
Bank kreditlari iqtisodiyot uchun nihoyatda muhimdir, chunki ular qishloq 
xo‘jaligini, savdo va sanoatni moliyalashtirishni ta’minlaydi. Kreditlar, boshqacha 
qilib aytganda «bilvosita» yoki ko‘p bosqichli bevosita ishlab chiqarish 
jarayonidan farqli ravishda (ishlab chiqarish tizimida)dagi erga ishlov berib 
iste’mol mollari oladigan yoki tabiiy resurslardan foydalaniladigan tarmoqlarni 
rivojlantirish imkoniyatiga ega.

---

26 
Bank kreditlaridan foydalanish natijasida fermerlar, qishloq xo‘jaligi 
korxonalari urug‘likni, em mahsulotlarini, o‘g‘itlarni va boshqa mahsulotlarni, 
ya’ni qishloq xo‘jaligi uchun eng zarur xom-ashyo va mahsulotlarni sotib olishga 
imkoniyat yaratiladi. Bank kreditlari ishbilarmonlarni xom-ashyo va ishlab 
chiqarish mashinalari sotib olishligini ta’minlaydi, bu esa o‘sha mahsulot 
iste’molchilari, sanoat va hukumat uchun nihoyatda zarur hisoblanadi. Ulgurji va 
chakana savdo firmalari bank kreditlari shakllaridan unumli foydalanib o‘z 
omborlarini to‘ldiradi va iste’molchilarga yo‘naltiradi.
Tijorat banklarining transport kompaniyalariga ko‘rsatadigan moliyaviy 
yordamlari natijasida qulayliklar yuzaga kelishi hamda ishlab chiqaruvchilardan 
so‘nggi iste’molchilarga mahsulotlarni yuklab jo‘natishda ham qulayliklar yuzaga 
keladi. Bundan tashqari ular qishloq xo‘jaligini, savdoni hamda sanoatni 
moliyalashtiradi va ssudalar berish bilan iste’molchilar talab-ehtiyojini qondirishni 
qulaylashtiradi.
Tijorat banklari daromadi iqtisodiy mazmunining yana bir muhim xususiyati – 
to‘lov mexanizmini ta’minlash yoki mablag‘larni ko‘chirishdir va bu vazifaning 
ahamiyati ishonchli cheklarga va kredit kartochkalariga qaraganda muhimlikni 
ta’minlaydi, to‘lov manbalaridan yuqori samara bilan foydalanish yalpi milliy 
mahsulotga nisbatan moliyaviy operatsiyalar o‘sishiga qaramasdan pul 
jamg‘armasining asta-sekin kamayishidan dalolat beradi.
Pul ko‘chirish operatsiyalarida sezilarli o‘rinni talab qilungunga qadar 
depozitlar shaklidagi pul mablag‘lari egallaydi, ayniqsa ulardan foydalanish 
samaradorligi 
tobora 
oshib 
bormoqda. 
Bu 
hisob-kitoblarni 
ishlash 
texnologiyasining juda talab darajasida ekanligidan dalolat beradi, bu esa 
ishbilarmon kompaniyalar va xususiy shaxslarni o‘z mablag‘laridan juda samarali 
foydalanishga intiltiradi, hamda jamg‘armachilarga mablag‘larni tushish 
o‘rtasidagi farqni qisqartiradi va to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirishga imkon 
beradi.
Plastik kartochkalarini qo‘llash tizimini yaratish bo‘yicha o‘tkazilgan 
tajribalar ularning kredit kartochkalarini qo‘llash tizimiga aynan o‘xshashligini 

---

27 
tasdiqladi. Bu bir-biriga mos banklarni kompyuterlariga kiritiladi va xarid qiluvchi 
hisob varag‘idan mablag‘larni sotuvchi hisob varag‘iga ko‘chiriladi. Bu tizimlar 
bank kassasi avtomatlarini ko‘plab banklarga o‘rnatishdan dalolat beradi. Mijozni 
bu apparatlardan foydalanishi bank kredit kartochkalariga bankdagi o‘z schyotidan 
mablag‘larini olishi va sarflashi mumkin, schyotga pullarni kiritish, qarzlarni 
qaytarish, joriy schyotda o‘z jamg‘arma schyotidagi mablag‘larni o‘tkazishni 
amalga oshiradi.
Tijorat banklarining muhim vazifalaridan biri — iqtisodiyotning barcha 
tarmoqlari uchun, jamg‘armalarni to‘planishini ta’minlash, ularning sotsial 
ehtiyojlari va iqtisodiyotning turli xil tarmoqlarida foydalanilishini ta’minlashdan 
iborat.
Tijorat banklarida jamg‘armalar joylashtirilganda tula xavfsiz va yuqori 
likvid shaklda bo‘ladi, chunki jamg‘arma egasi foiz ko‘rinishida o‘z jamg‘armasi 
uchun ma’lum bir summada haq oladi. Jamg‘armalarning to‘planishi bilan tijorat 
banklari ular hisobidan mablag‘larni ishbilarmonlarga ishlab chiqarish quvvatini 
kengaytirish uchun va iste’mol mollari va uy-joy sotib oluvchi iste’molchilarga 
kreditga berishi mumkin. Bizning jamiyatimizda etarli darajada yuksak 
daromadlilikka erishish uchun, jamgarish alohida ahamiyat kasb etadi.
Rivojlangan xorijiy davlatlarda bank daromadlarining sezilarli qismi tashqi 
savdo operatsiyalarini moliyalashtirishdan olinadi. Masalan, jismoniy shaxslar 
Fransiyadan vino, Germaniyadan avtomobil, Italiyadan poyafzal yoki Angliyadan 
Ekonomist jurnaliga obuna bo‘lish bo‘yicha buyurtma beradilar, ayrim holatlarda 
xorijiy sotuvchining Amerika dollarida to‘lovni olishni istamasligi kabi holatlarga 
duch kelib qolishi mumkin. Binobarin, chet el valyutasi (masalan, evro, funt 
sterling, ien)da to‘lovlarni utkazish uchun chet el valyutasiga ega bo‘lishi zapyp. 
Buning uchun sotib oluvchi tijorat bankiga murojaat qiladi va chet el valyutasida 
zarur mablag‘ni oladi5.
Ehtimol, sotib oluvchi tomonlarning qat’iy bo‘lmagan majburiyatlari asosida 
shunday shartnoma variantini tuzmasa va u ko‘proq savdo kelishuviga 
ishbilarmonlik jihatidan yondoshishni afzal ko‘radi. Muammolarni echimida tovar 

---

28 
akkreditivlarini sotib oluvchilarga ko‘rsatish maqsadga muvofiq bo‘ladi, chunki u 
bankning xususiy shaxs yoki firmaga ma’lum summani, ya’ni akkreditiv xatida 
ko‘rsatilgan shartlarni bajarish uchun to‘lov kafolatini (tratta) qabul qilish va 
to‘lash bo‘yicha yozma ravishdagi majburiyatnomasini taqdim etadi. 
Qachontovarbo‘yichaakkreditivko‘rsatilsa, sotuvchivasotib oluvchi huquqlari 
himoyalangan: bir tomondan tovarning turi va uni jo‘natish shartlari ko‘rsatilgan, 
boshqa tomondan bank majburiyati tovarni to‘lash uchun sotuvchiga 
kompensatsiya qilish, sotib oluvchining moliyaviy ahvoli to‘g‘risida ma’lumot 
bilan ishtirok etish. Hisob-kitoblar akkreditivlar orqali ko‘pchilik tashqi savdo 
operatsiyalarida amalga oshiriladi.
Chunonchi, har bir davlatning fuqarosi xorijiy davlatlarga sayohat qilishni 
istashadi, buning uchun tijorat banklarining alohida xizmatlariga ehtiyoj sezadi. 
Bundan tashqari, ular o‘zlari bir qancha summadagi milliy valyutalarini xorijiy 
valyutalarga almashtirishni xohlaganda, turistlar, pulli akkreditivlar yoki turistik 
cheklarni sotib olishi mumkin. Tashqi savdoga va xorijiy turizmga tijorat banklari 
moliyaviy xizmat ko‘rsatadilar va ular davlatlar o‘rtasida tovar ayirboshlashni 
engillashtiradi va tovarlarni arzon olishga ko‘maklashadi. Xalqaro savdoning 
o‘sishiga qarab tijorat banklarini amalga oshirayotgan xalqaro hisob-kitoblari 
hajmi ham o‘sadi.
Bundan shu narsani aytish lozimki, yuqorida qayd etilgan xalqaro savdo 
munosabatlari va xalqaro turizm bo‘yicha hisob-kitob xizmati ko‘rsatish, bu 
nafaqat, mamlakat uchun katta miqdorda xorijiy va milliy valyutalarni tushishini 
ta’minlaydi, balki tijorat banklari uchun ham daromadliligini ta’minladi.
Tijorat banklarining daromadlarining o‘sishi yirik material qiymatliklarni 
to‘plashga olib keladi, qaysiki, o‘z navbatida tijorat banklarining ishonchli 
operatsiyalarini o‘sishiga etakchi xizmat qiladi.
Jismoniy shaxslar hayoti davomida o‘z mol-mulklaridan kamtorona 
foydalanishni xohlashadi. SHuning uchun o‘z tasarrufidagi mol-mulklarini 
boshqarish uchun tijorat bankiga topshiradi, o‘z navbatida tijorat banklari trast 
bo‘limlari ushbu mol-mulklarni merosxo‘rlari va avlodlari qiziqishiga qarab o‘z 

---

29 
qo‘lida tutib turadi va boshqaradi. Bir qancha mulkka egalik qiluvchi trast 
bo‘limlari, shuningdek kapitalni daromadli aktivlarga investitsiya qilish uchun ham 
fondlarni boshqarish va ishonchlilik shartlariga muvofiq daromadlarni 
taqsimlashga javob beradilar.
Trast bo‘limlari korporatsiyalarga bir necha xizmat turlarini taqdim etadi. 
Ulardan biri pensiya fondlari mablag‘larini boshqarish va foydada o‘z dasturi bilan 
ishtirok etish, keyingi yillarda buning ahamiyati tez oshdi. Bu muhim vazifaga 
yana shuni qo‘shimcha qilish lozimki, trast-bo‘limlari obligatsiya zayomlari 
bo‘yicha agent vazifasini ko‘rsatadi, egasi yozilgan aksiyalarga egalik qilish 
huquqini berish bo‘yicha agent, korporatsiyalar uchun aksiyalarini ro‘yxatga olish 
kabi xizmatlarini ko‘rsatadi.
Trast bo‘limlari amortizatsiya fondlarini boshqarish mumkin va aksiya, 
obligatsiyalarni chiqarish va sotish bilan bog‘liq boshqa ko‘plab operatsiyalarni 
amalga oshiradi.
Tijorat banklari daromadning yana bir muhim xususiyati — bu foizsiz 
daromad olishdir. Bulardan biri qimmatliklarni saqlash operatsiyalarini mijozlarga 
taqdim etish hisoblanadi.
Tijorat banklarining seyflarida qimmatliklarni saqlash bo‘yicha xizmatlarni 
taqdim etishi, bu qadimiy xizmat turlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Tijorat banklari 
ochilishi juda qiyin bo‘lgan, hatto eng mohir qulfbuzar o‘g‘rilar ham 
ocholmaydigan seyflardan foydalanib uzoq; vaqtlar katta e’tibor bilan qimmatli 
boyliklarni ishonchli saqlanishini tashkil qilmoqda.
Qimmatliklarni banklarda saqlash ikki usulda amalga oshiriladi:
1. Qimmatliklarni saqlash uchun seyflarga taqdim etish;
2. Po‘lat sandiqlarda saqlash.
Saqlash uchun seyflarni mijozlarga ijaraga ham berish mumkin. SHartnoma 
bo‘yicha mijoz o‘zining qimmatliklarini holatini xohlagan vaqtda ko‘zdan 
kechirishi mumkin. Tijorat banklari faqat seyf yoki yacheykani taqdim etadi va 
saqlash bilan bog‘liq xizmatlarni ta’minlaydi. Nihoyat bu juda muhim bank seyfga 

---

30 
kirish yo‘lini nazorat qiladi. Bu ijaradagi seyf, nafaqat bank uchun kafolatni 
ifodalaydi, balki uning seyfga a’zolik qilishga ruxsat etadi.
Uni amalga oshirish mijozning shaxsan tasdiqlashi bilan ta’minlanadi, ikki 
tabaqali qulf va xizmat ko‘rsatuvchi xodim tomonidan eng e’tiborlilik bilan 
nazorat qilinadi.
Seyfda qimmatli qog‘ozlar quyilishi mumkin, muhrlangan hujjatlar, sug‘urta 
polislari va boshqa turli xil taqdim etilgan shaxsiy buyumlar, qaysiki uning egasi 
uchun faqat qimmatbaho bo‘lsa. Tijorat banklari seyflarida saqlanayotgan 
buyumlar qiymatini aniqlash mumkin emas.
Hukumatning qimmatbaho medallari, oltin uzuk va taqinchoqlar. Tangalar, 
zulflar va xuddi shunga o‘xshash qimmatli buyumlar saqlanayotgan seyf onda-
sonda ochiladi va qaysiki mijozning o‘limidan so‘ng notarius ishtirokida 
ko‘rsatiladi.
Po‘lat sandiqlarda saqlash seyflarini taqdim etishdan farq qiladi, chunki bu 
holda banklarni o‘zlari qimmatliklarni saqlash uchun qabul qiladi va agent rolini 
o‘ynaydi. Tijorat banklari nihoyatda xilma-xil qimmatliklarni saqlash xizmatlari 
hech bo‘lmaganda saqlashga qabul qilingan qimmatli qog‘ozlar: aksiya, 
obligatsiyalarni alohida tayinlangan po‘lat sandiqlarda saqlashni tashkil qiladi.
Qimmatli kog‘ozlar. Bank ssudasi ta’minoti uchun berilgan kafolat xatlarini 
qabul qilishda qimmatli qog‘ozlarni boshqarish, trast bo‘limlari ishonchliligi 
bo‘yicha amalga oshiriladi hamda po‘lat sandiqlarda saqlanadi. Po‘lat 
saqlagichlariga ega bo‘lmagan kichik banklarga, o‘zining qimmatli qog‘ozlarini 
saqlash uchun yirik banklardagi xizmatlardan foydalanadi, po‘lat sandiqlarda 
qimmatli qog‘ozlarni saqlash korporatsiyalar uchun odatdagi moliyaviy va 
nomoliyaviy amaliyotdir.
Ushbu turdagi bank xizmatlari ham bank daromadlari tarkibida kichik 
salmoqqa ega bo‘lsada, nafaqat, mijozlarning qimmatliklarini bexavotir saqlashga, 
ularni qimmatliklardan mahrum bo‘lib qolish xavfidan himoya qilishga, balki 
ushbu tur xizmatlardan ham daromad olib, bank daromad bazasini 
mustahkamlashga imkon yaratadi.

---

31 
Biz ushbularni bayon qilib, tijorat banklari daromadlarining iktisodiy 
mazmuni, ya’ni banklarning qaysi iqtisodiy jarayonlaridan daromadlar 
shakllanishi, ushbu daromadlarni yuzaga kelish mexanizmi, ya’ni banklar 
mijozlarga qanday vazifalarni bajarib, o‘z daromad bazasini shakllantirishga, 
tijorat banklarining asosiy daromad manbalarini iqtisodiy mazmuni, shakl-
shamoyilini yoritishga harakat qildik. Bundan shy narsani xulosa kilib aytish 
lozimki, tijorat banklari iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi sifatida xalq 
xo‘jaligi tarmoqlariga, ya’ni xo‘jalik yurituvchi jismoniy va huquqiy shaxslarga 
turli-tuman bank xizmatlarini ko‘rsatib, nafaqat iqtisodiyotni izchil rivojlantirib 
borishga, balki o‘z xizmat vazifalaridan kelib chiqib, moliyaviy imkoniyatlarini 
o‘shalardan kelayotgan daromadlar evaziga mustahkamlab borishga harakat qiladi.
Aktiv operatsiyalarning daromadliligi bilan bir qatorda ularni riskka uchrash 
darajasi masalasi ham muhim ahamiyatga egadir. Agar resurslar kassa qoldig‘i, 
Markaziy bankdagi «Nostro» vakillik hisob varag‘i qoldig‘i, hukumatning 
qimmatli qog‘ozlariga joylashtirilsa bank aktiv operatsiyalarining risk darajasini 
keskin kamaytiradi, lekin ularning daromadliligiga zarar etishi mumkin. Boshqa 
tomondan, aktivlarni tijorat qimmatli qog‘ozlarga, kreditlarga va valyuta-almashuv 
operatsiyalariga yo‘naltirish yuqori risk darajasiga ega va yuqori daromad 
keltiradi, lekin bunday operatsiyalar ko‘lamining haddan ziyod kengayishi bank 
likvidliligiga jiddiy ziyon etkazib qo‘yishi mumkin. SHu boisdan ham bank 
aktivlari samaradorligini oshirishda risklarni minimallashtirish masalasini nazardan 
qochirmaslik birlamchi ahamiyatga ega bo‘lgan voqelikdir.