Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini tashkil qiladi. Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi.

Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi. Bular foydaning joriy sarflarga-korxona xarajatlariga yoki avanslangan mablag’larga (asosiy va aylanma kapital) nisbatidir.

Bular quyidagicha aniqlanadi:

1. R'=(P/W)*100

bu erda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; W – iqtisodiy yoki ishlab chiqarish xarajatlari;

2. R'=(P/Kavans)*100

bu erda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; Kavans (Asosiy kapital+Aylanma kapital) – korxona avanslangan mablag’lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o’rtacha yillik qiymati.

Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to’g’ri mutanosib hamda foydalanilgan avanslangan mablag’lar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral ko’rsatkichi hisoblanadi.

Foydaning o’sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o’zgarmagan holda ikki yo’l bilan: ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga yoki narxni oshirish hisobiga erishish mumkin. Narxning o’sishi ba’zi iqtisod-chilarning foyda normasi ko’rsatgichini bartaraf etib bo’lmaydigan qusurga ega bo’lgan va shu sababli samaradorlikni o’lchash uchun mutlaqo yaroqsiz ko’rsatgich sifatida tanqid qilishlariga sabab bo’ldi.

2008 yilda respublikamizda faoliyat ko’rsatib kelgan 460 mingdan ortiq korxonalar yil yakuni bo’yicha 3885,7 mlrd. so’m foyda olgan bo’lsa, ulardan 200 dan ortiq korxona 123,6 mlrd. so’mlik zarar ko’rgan.

Butun olingan foydaning 58 foizi sanoat, 25 foizi transport, 4,6 foizi savdo va umumiy ovqatlanish va 1,3 foizi qurilish korxonalari ulushiga to’g’ri kelgan. Bitta faoliyat qilib turgan korxonaga to’g’ri keladigan foyda miqdori o’rtaga 8,5 mln. so’mga yaqinni tashkil qilgan.