|
Ishchi kuchini qayta taqsimlashning bozor mexanizmi.
Ishchi kuchi bozorida unga talab mehnat unumdorligiga bog‘liq bo‘lib, u
doimo o‘zgarib turadi. Boshqa sharoitlar o‘zgarmay qolganda mehnat unumdorligi
ish haqi darajasini belgilab beradi. Ish beruvchilar ish xaqini kamaytirishga,
yollanib ishlovchilar uni oshirishga harakat qiladi. Ammo ish haqi ortgan sharoitda
ham ishchi kuchiga talab ko‘payishi mumkin, chunki bunda ish haqiga nisbatan
mehnat unumdorligi tezroq ortib borishi yuz beradi. Natijada ish haqiga ketgan
qo‘shimcha sarfni mehnat unumdorligining ortishi qoplaydi va hatto uning
tejalishiga ham olib keladi.
Ish haqi xarajatlar tarzida foydaga ta‘sir etishi orqali ishchi kuchiga talabni
o‘zgartiradi.
Ishchi kuchiga bo‘lgan talab va uning taklifiga ish xaqidan tashqari boshqa
omillar ham ta‘sir qiladi, bular:
|
Texnika taraqqiyoti;
Iqtisodiy faollik (tanglik yoki turg‘unlik holati);
Yangi texnologiyaning joriy etilishi;
Ishlab chiqarish tarkibining o‘zgarishi;
Mavsumiylik;
|
Shunday mehnat turlari ham borki, ular maxsus qobiliyat va tayyorgarlikni
talab qiladi. Masalan: og‘ir jismoniy ish sog‘lom va baquvvat kishilarni; san‘at,
adabiyot, fan, konstruktorlik sohalari alohida iste‘dodni talab qiladi. Shunday
kasblar borki, ular puxta bilim, maxsus tayyorgarlik va katta tajribani talab qiladi.
Ishchi kuchining taklifiga ishning jozibadorligi kasbdan obro‘ topish,
qo‘shimcha imtiyoz olish, yuqori mansabga erishish imkoni, ishsiz qolish xavfining yo‘qligi, mehnat sharoitining yaxshiligi, shuningdek imtiyozli kredit olish imkoni va boshqalar ta‘sir qiladi.
Ishchi kuchining taklifiga eng avvalo nufuz qonuni, ya‘ni aholi sonining
o‘sish sur‘ati ta‘sir ko‘rsatadi. Aholi soni tez o‘sib, mehnat qilish yoshiga etganlari
qanchalik ko‘p bo‘lsa, ishchi kuchi taklifi ham shuncha ko‘p bo‘ladi.
O‘zbekistonda 1995 yilda mehnat qilish yoshiga yetganlar jami aholining 49.3%ni
tashkil etgan bo‘lsa, 2016 yilda bu ko‘rsatkich 58,1%ga etgan88. Shunga mos
ishchi kuchi taklifi ham ortgan.
Ishchi kuchiga bo‘lgan talab miqdori uning yordamida yaratiladigan tovar va
xizmatlarga bo‘lgan talabning hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Agar bozorda tovarlarga
talab oshsa ishchi kuchiga talab ortadi, talab qisqarganda ishchi kuchiga ham talab
qisqaradi. Mana shu bog‘liqlik sababli iqtisodiy inqirozlar davrida ishchi kuchiga
talab keskin qisqarib ishsizlar soni oshib boradi.
Mehnat birjasi – ishchi kuchini taqdim qiluvchilar hamda ishga yollovchilar
o‘rtasida ish kuchini sotish va sotib olish bo‘yicha kelishuvni amalga oshirishda
vositachi vazifasini bajaruvchi maxsus muassasadir.
Dastlabki mehnat birjalari X1X asrning birinchi yarmida tashkil topgan.
Bizning Respublikada mehnat birjalari 2009 yildan boshlab –―Aholi bandligiga
ko‘maklashish markazlari‖ deb atala boshlandi.
Bunday markazlarning asosiy vazifalari quyidagilardir:
- ishsizlarni ro‘yxatga olish, xamda ish joyini o‘zgartirmoqchi bo‘lganlarni
ishga joylashtirishda vositachilik qilishi;
- ishchi kuchiga bo‘lgan talab va taklifni o‘rganish;
- alohida ixtisosliklar bo‘yicha ishchi kuchiga talab haqida ma‘lumot berish;
- yoshlarni kasb ixtisosliklar bo‘yicha yo‘naltirish, yangi kasb-hunarga
o‘rgatishni tashkil qilish.
Mehnat birjalarining faoliyati faqat ish bilan ta‘minlash emas, balki iqtisodiyot tarmoqlari tarkibidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq xolda o‘zgarib turadigan
mehnat bozori talabini qondirishdan iborat.
Respublikada axolining yuqori sur‘atlar bilan o‘sib borayotganligini, ish
bilan bandlikni ta‘minlash uchun mamlakatimizda bir qator tadbirlarni amalga
oshirish mo‘ljallangan:
Birinchidan, keng faoliyat turlari, shuningdek, yakka tartibdagi tadbirkorlikni
kengaytirish uchun sharoit yaratish. Birinchi navbatda qishloq xo‘jaligi ashyosini
qayta ishlash, iste‘mol mollari, mahalliy xomashyodan qurilish materiallari
tayyorlovchi xususiy kichik korxonalarni faol rivojlantirishni rag‘batlantirish.
Ikkinchidan, xizmat ko‘rsatish sohasi va kasanachilikning turli shakllarini
keng joriy etish, qishloq joylarda chorvachilikni rivojlantirishni rag‘batlantirishga
alohida e‘tibor qaratish.
Uchinchidan, qishloqlarda keng tarmoqli ijtimoiy va ishlab chiqarish
infratuzilmasini yaratish, shu orqali yangi ish joylarini vujudga keltirish.
To‘rtinchidan, ishdan bo‘shagan xodimlarni qayta tayyorlash va qayta
o‘qitishni tashkil etishni tubdan o‘zgartirish.
Beshinchidan, vaqtincha ishga joylashtirish imkoni bo‘lmagan mehnatga
yaroqli axolini davlat tomonidan ishonchli ravishda ijtimoiy himoyalash. Bu
siyosat ularning o‘ta zarur ehtiyojlarini qondirish va kafolatli tirikchilik
manbalariga ega bo‘lishiga erishishga qaratiladi.
Aholining ish bilan bandligi muammosi ko‘p qirrali bo‘lib, u barcha
odamlarga o‘z qobiliyatlarini ishga solish imkoniyatini berish bilan birga, aholi
extiyojlarini qondirish uchun dastlabki teng imkoniyatlarni ta‘minlovchi davlat va
bozor mexanizmini vujudga keltirish, ishchi kuchini unumli va samarali ish bilan
band qilish, zarur hollarda ishchi kuchini iqtisodiyot tarmoqlari va sohalari
o‘rtasida qayta taqsimlash kabi masalalarni ham o‘z ichiga oladi.
Bandlik darajasi uning tarkibidagi o‘zgarishlarni aks ettiradi. Bandlikning
mulkiy, tarmoq, xududiy va mussasaviy tarkibi o‘rganiladi.
O‘zbekistonda bandlikning mulkiy tarkibi tahlili milliy iqtisodiyotda xususiy
mulk va uning doirasida xo‘jalik yuritishning turli-tuman shakllari ustuvor o‘rin
egallab borayotganligini ko‘rsatadi. Respublikada nodavlat sektorida band
bo‘lganlar ulushi 2000-2016 75,9 dan 82,5 foizga ortgan.
Bandlikning mulkchilik shakllari bo‘yicha ro‘y berishi kutiladigan o‘zgarishlar
istiqbolda ham davlat sektorida band bo‘lganlar ulushi nisbatan kamayib nodavlat
sektordagilar salmog‘i ortib borish hisobiga sodir bo‘ladi.
Respublikada bandlikning tarmoqlar bo‘yicha ulushidagi o‘zgarishlarga har
xil tamoyil hos. Bandlikning ayrim tarmoqlaridagi ulushi ortib borgan bo‘lsa,
boshqalarida u pasayish tamoyiliga ega, uchinchisida esa nisbatan barqaror
saqlanib qolgan.
Jumladan, keyingi 16 yilda iqtisodiyotning transport va aloqa, qurilish
tarmoqlarida bandlikning ulushi 1,2 savdo umumiy ovqatlanish, moddiy-texnika
ta‘minoti va tayyorlash tarmoqlariniki 1,3 barobardan ko‘proqqa ortgan.
Mazkur tarmoqlarda bandlikning qayd qilingan, ortib borishi YaIMda ular
maxsuloti ulushining o‘sishiga mos ravishda ro‘y bergan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
