Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

174 

 

keng, u davlatga bo‘lgan munosabatni ham o‘z ichiga oladi. Xoqon (imperator)  - Osmon o‘g‘li, u Osmon 

ostidagilarning  barchasiga  ota.  Osmon  ostidagi  tartib-qoida  esa  kuyidagicha:  “Podsho-podsho,  ota-ota, 

mulozim-mulozim, o‘g‘il-o‘g‘il bo‘lishi kerak”  

Qadimgi  Sharq  axloqshunosligi  erishgan  yutuqlar  shunchaki  tarix  bulib  qolmadi.  Ularni  uzlashtirish 

natijasida, Sharq bilan yaqin aloqa qilish uchun jyg‘pofiy kulayliklarga ega bo‘lan Qadimgi Yunonistonning 

polislarida  (shaxardavlatlarida)  axloqshunoslik  yangi  bosqichga  ko‘tarildi.  Keyinchalik  qadimgi  Sharqda 

ilgari  so‘rilgan  g‘oyalar,  qo‘llangan  tushunchalar,  nazariy-amaliy  tajriba  bilvosita  bugun  Ovro‘po  uchun 

ham  ahamiyat  kasb  etdi.  CHunonchi,  Mashho‘r  afsonaviy  donishmand  Pifagor  misrlik  va  eronlik 

allomalardan  talim  oldi.  U  zardyshtiylik  dini  xaqida  fikr  yuritar  ekan,  Axo‘ra-Mazdani  “Ularning  xudosi 

Oramazdaning qalbi xaqiqatdan, vujudi no‘rdan iborat”, deb tariflaydi. SHuningdek, Suqrot, Aflotun, Arastu 

singari  Qadimgi  Yunon  allomalari  xam  qadimgi  SHarqdagi  falsafiy-axloqiy  ta’limotlardan  keng 

foydalanganlar.Masalan,  ruxning  ko‘chib  o‘tishi  borasidagi  Aflotun  nazariyasining  falsafiy  va  axloqiy 

asoslari Qadimgi Hindiston falsafasiga borib taqaladi.  

Qadimgi Yunon axloqshunosligi xaqida gap ketar ekan, asosan, to‘rt buyuk faylasufning nomini tilga olish 

odat  bulib  qolgan;  Suqrot,  Aflotun,  Arastu,  Epikur.  Lekin,  aslida,  ulargacha  xam  Qadimgi  Yunonistonda 

axloqshunoslik  borasida  ancha-muncha  ishlar  qilingan.  Chunonchi,  Demokrit,  Pifagor,  Gippiy,  Gorgiy 

singari  sofistlar  (donishmandlar)  oqimiga  mansub  faylasuflarning  qarashlari  diqqatga  sazovor.  Misol 

tariqasida  Demokritning  (taxminan  miloddan  avvalgi  450-370  yillar)  qarashlarini  olib  ko‘raylik,  u 

donishmandlikni eng yuksak fazilat, aqlni esa axloqiy xatti-xarakatning mezoni deb biladi va donishmandni 

axloqli,  nodonni  axloqsiz  odam  sifatida  tariflaydi.  Demokritning  fikriga  ko‘ra,  inson  uchun  xayotdagi 

birinchi ustoz ehtiyoj va tajribadir. Aynanshular insonni foydali va zararli narsalarni farqlash darajasiga olib 

keladi.Demokrit  Kadimgi  Yunon  faylasuflari  ichida,  birinchi  bo‘lib  insonning  ichki  dunyosiga  murojaat 

qildi.  U  niyatni  (xatti-harakat  sababini)  harakatdan  ajratadi.  Ayni  paytda,  “Nomusli  va  nomussiz  odamni 

nafaqat qilmishi balki niyati orqali xam bilib olsa bo‘ladi”, deydi mutafakkir. Demokpit hayo va ishonchni 

insonni  qing‘ir  ishlardan  qaytarib  to‘ruvchi  kuch  tarzida  ta’riflaydi.  Faqat  ruxan  zaif  va  gumrroh 

odamlargina o‘z muvaffaqiyatsizliklarini ma’budlar, taqdir va tasodifdan ko‘radilar. Nodon va yomon odam 

lazzat, baxt hamda xayotning maqsadi haqida noto‘g‘pi tasavvo‘rga ega bo‘lgani uchun o‘zini baxtsizlikka 

mubtalo qiladi.  

Suqrot (miloddan avvalgi 470-399 yillar) qarashlariga kelsak, u, Konfutsiyga o‘xshab, axloq.bilan hyqyqni 

bo‘linmas  yaxlitlikda  olib  qaraydi:  “Nimaiki  qonuniy  bo‘lsa,  o‘sha  adolatdandir”.  Ikkala  mutafakkir  xam 

xukmronlikning  yaxshi  yoki  yomon  deb  baholanishini  fuqarolar  tarbiyasi  bilan  bog‘laydi,  jacopat  va 

betama’ xizmat namunalarini uz davlatlari o‘tmishidan topadi.