Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

176 

 

Arastu Aflotundan farqli o‘laroq, vujud va puh yaxlitligi nuqtai nazarini ilgari suradi, inson kamolotga, oliy 

ezgulik va erkinlikka bilish faoliyati, voqelikka faol munosabati orqali, xirsu ehgiroslar ustidan hukmronlik 

qila  olishi  tufayli  erishadi,  degan  fikrni  aytadi.  Demak,  insonda  ixtiyor  erkinligi  bor,  zero  u  ezgulik  yoki 

yovuzlikni, fazilat yoki illatni tanlashda bir xil hukmronlik mavqeiga ega.  

Maqsad bilan vositani Arastu yaxlitda ko‘radi, maqsad vositani belgilaydi, shu sababli maqsadning axloqiy 

tabiati faqat axloqiy vositalarnigina tan oladi va, ayniqsa, axloqsiz maqsad axloqsiz vositalarni talab qiladi. 

Arastu aql - idrok faoliyatini xayot va faoliyatning oliy shakli, hech bir narca bilan qiyoslab bo‘lmaydigan 

qadriyat , deb xisoblaydi. Oliy aql doirasida sub’ekt va ob’ekt, fikr va fikrning narsa xodisasi bir-biriga mos, 

ya’ni  Oliy  aql  (Xudo) tafakkur xaqidagi  tafakkurdir. Garchand inson xech qachon iloxiy xayot  darajasiga 

etisha  olmasa-da,  lekin  unga  ideal  sifatida  imkon  boricha  intilishi  kerak,  inson  erishgan  komillik  doimo 

nisbiy bo‘ladi.  

Shunday qilib Arastuning fikricha, axloqli inson aqliy fazilatlar bilan yo‘g‘rilgan kishidir; aqlni inson emas, 

insonni  aql  belgilaydi.  Ayol  zoti  esa  past  darajali,  zaif,  ko‘z  yoshiga  erk  beradigan,  o‘zini  tutolmaydigan 

inson,  ularda  extiros  aql-idrokdan  yuksak  turadi,  illatlarga  erkaklarga  nisbatan  ko‘proq  moyil  bo‘ladilar, 

shuning  uchun  xam  donishmandlik  ularga  xos  emas,  xotin  erga  bo‘ysunishi  adolat  tamoyilini  buzmaydi. 

San’at, siyosat va ilm fan ozod kishilar uchun, qul, umuman, axloqdan tashqaridagi mavjudot, qushlarni past 

tabaqali kishilar, xatto jonli narsalar qatoriga kiritish Arastuning inson moxiyatini ijtimoiy-siyosiy mavjudot 

sifatida  tushunishidan  kelib  chiqadi.  Uning  uchun  jamiyatdan,  qabila,  jamoa,  davlatdan  tashqaridagi  odam 

yo Xudo, yoki xayvon. Shu bois yot qabiladan kelgan, polis fuqaroligi huquqiga ega bo‘lmagan qullar odam 

xisoblanmaydi. Qul faqat ozodlikka erishgandagina insonga aylanadi.  

Arastu  yuqorida  keltirganimizdek,  ilmni  (aqlni)  axloqdan  (vijdondan)  yuksak  qo‘yadi  va  bu  bilan 

mushoxadakor hayotni, nazariyara, ijodga bag‘ishlangan xayotni axloqiy ideal tarzida talqin etadi. SHunga 

ko‘ra,  buyuk  mutafakkir  antik,  dunyo  fuqarosining  an’naviy  fazilatlari  bo‘lmish  donishmandlik,  mardlik, 

odillik, do‘stlikni yuksak qadrlaydi. Biroq, uning insonga muhabbati, insonparvarligi bizning xozirgi barcha 

bandalar  Xudoning  oldida  baravar,  degan  tushunchamizdan  farq  qiladi.  YUqorida  ko‘rganimizdek,  uning 

nazdida  odamlar  teng  emas,  tenglik  tushunchasi  Arastuga  yot.  U  faqat  odamlar  o‘rtasidagi  do‘stlik  va 

xayrixoxlikni tan oladi.  

Epikur esa o‘z qarashlarida falsafaning amaliy maqsadini, axloqiy mazmunini ta’kidlaydi: “Insoniing biror 

bir iztirobiga davo topolmaydigan faylasufning so‘zlari ma’nosizdir. Badandan kasallikni quva olmaydigan 

tabobatdan  xech  qanday  foyda  bo‘lmagani  kabi,  puh  (qalbni)  davolay  olmaydigan  falsafadan  xam  foyda 

yo‘q.” 

Epikurning  fikriga  ko‘ra  insonda  tanlov  ixtiyori  bor.  U  xam  Demokrit  kabi  ezgulik  xaqidagi  ta’limotni 

lazzat va iztirob muammosidan boshlaydi. Uning uchun eng muhim ruhiy xotirjamlik. Do‘stlaridan birini u 

shunday  deb  yozadi;  -  “3arrin  to‘shagu  to‘kin  dasto‘rxoning  bo‘lib,  bexalovat  yashagandan  ko‘ra,  poxol 

to‘shakda xotirjam yotganing afzal!” Fazilatlar orasida Epikyp adolat bilan donishmandlikka aloxida e’tibor 

bilan qaraydi. Adolat tushunchasida mutlaqlik va nisbiylik xollari mavjudligini ta’kidlab o‘tadi: “Umuman, 

adolat  xamma  uchun  bir  xil,  chunki  u  odamlararo  munosabatlardagi  foydali  xodisa,  lekin  muayyan 

mamlakatlarning  o‘ziga  xosligi  nyqtai  nazaridan  va  shunga  o‘xshash  boshqa  sharoitlarda  adolat  barcha 

uchun  bir  xilda  bulolmay  qoladi”  Fazilatlarning  mohiyati  insonni  lazzatga  olib  borishidan,  xotirjamlikka 

---