Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

173 

 

emas. Bu axloqiy komillikka etishishning tygallangan konsepsiyasi “Sochlarining fatilasi, sulolasi yoki zoti 

tufayli brahman bulmaydi. Kimdaki xaqiqat va dhamma bo‘lsa, o‘sha baxtli va o‘sha brahman”,  - deyladi 

buddhachilik axloqiy qoidalari jamlangan kitobda. SHunday qilib, buddhachilik tomonidan vedalar obrusi, 

braxmanlarning istisnoli holati inkor etiladi, jamiyatni varnalarga bo‘lish qoralandi. Shubxasiz, bu axloqiy 

taraqqiyot ko‘rinishlaridan biri edi.  

Buddhachilik axloqshunosligi nafaqat Hindistonda, balki qadimgi Xitoyda xam o‘ziga xos mavqe egalladi. 

Lekin  u  erda  yana  ikki  axloqshunoslik  yo‘nalishi  katta  amiyatga  va  qamrovga  ega  edi.  Ulardan  biri 

daochilik. 

Daochilik  ta’limotining asoschisi  Lao-szi  (miloddan avvalgi  VI  - V  asrlar)  yipik namoyondasi  Chjuan-szi 

(miloddan  avvalgi  369-286  yillar)  xisoblanadi.  Lao-sziga  nisbat  beriladigan  “Dao  de  szin”  kitobida 

daochilikdagi  asosiy  yunalishlarning  moxiyat  aks  etgan.  “Dao  -  xamma  narsadan  ustun”,  “ildiz”,  “Er  va 

osmonning  onasi”,  “dunyoning  ilk  asosi”,  “si”  esa  moddiy  asos,  dao  “de”  ni  -  fazilatni  undan  yaratadi. 

SHuningdek, “dao” yo‘l ma’nosini ham anglatadi. “dao de szin”ni “Fazilat yo‘li” deb ham atash mumkin. 

Inson  mavjud  olam  kabi  dao  qonunlari  asosidz  vujudga  kelgan,  u  tabiatni  bir  qismi,  uning  vazifasi  fazilat 

(de)  yo‘lidan  borish.  har  qanday  suniy  aralashuv,  tabiatning  muvofiqlik  tartibini  o‘zgartirishga  intilish-

odamlar  uchun  halokatli,  barcha  yovuzliklarning,  son-sanoqsiz  baxtsizliklarning  manbai  tabiat  joriy  etgan 

qonunlardan  chekinishdadir.  SHu  sababli  Lao-szi  nazdida  faoliyat  daoga  qarshi  qaratilgan  va  xalqqa  zarar 

keltiradi, uning asosiy axloqiy tamoyili “uvey” - faoliyatsizlik, donishmand kishining “dao”si, bu kurashsiz 

faoliyat.  Lekin  bu  kurashsiz  faoliyat  aslida  tabiatga  qarshi  bulmagan  faol  xatti-harakat,  faqat  daoga  xos, 

tabiat qonunlariga mos faoliyat.  

Ayni  paytda,  Lao-szining  fikricha,  donishmand  bilimini  oshira  borib,  uni  odamlarga  tarqatmaydi,  faqat 

xalqning  farovonligi  uchun  ishlatadi;  “Xalqning  bilimi  kuchli  bo‘lsa,  uni  boshqarib  bo‘lmaydi.  Uning 

emagini Totli, kiyimini chiroyli, uy-joyini tinch, hayotini quvonchli qilish kerak”. Ana o‘shanda, ya’ni ilm 

fan  taraqqiy  etmasa,  sivilizatsiya  kirib  kelmasa,  bir  davlat  qo‘shni  davlatga  ko‘z  olaytirmaydi,  urush 

bo‘lmaydi. Xullas, donishmand ibtidoiy davrlarni ideallashtiradi. 

Xulosa qilib aytadigan bulsak, daochilik axloqshunosligidagi asosiy maqcad- odamlarning tabiat ko‘rsatgan 

yo‘ldan  borishiga  erishish;  tamoyili-faoliyatsizliq  xalqning  baxti  -  uning  urug‘chilik,  qabilachilik 

munosabatlaridagi  tenglik  va  soddalikka  qaytishda  donishmandlarning  baxti  esa  mo‘tadilliq  xotirjamlik, 

tabiatga yaqinlikdadir. 

Daochilikning  asosiy  raqibi  hicoblanmish  konfutsiychilik  esa  qora  xalqsan  nodonligi  uchun  jirkanadi,  uni 

axloqiy xayotra nomunosib deb biladi. Zero, konfysiychi.likninr axloqiy ideali szyun-szi himmatli jo‘mard. 

Uning  yuksak  fazilatlari  -  fidoyilik,  sofdillik,  sadoqat,  adolat.  U  muomala  bobida  muloyim,  yuksak 

martabalilarga ho‘rmat bilan mo‘rojaat qiladi, xalqqa nisbatan esa himmatli, adolatli munosabatda buladi: 

Konfutsiy  ta’limotida  asosiy  axloqiy  qonun,  asosiy.  axloqiy  tushuncha-jen  (insoniylik).“Lun  yuy”  ( 

“Xikmatlar”) kitobida shunday deyiladi; “Kimki chin dildan insonni sevishga intilsa, u yovuzlik qilmaydi”. 

“Uzingga  ep  ko‘rmagan  napsani  o‘zgaga  munosib  ko‘rma,  shunda  davlatda  xam,  oilada  xam  o‘zinga 

nisbatan  yovlik  his  qilmaysan”.Demak,  jen  -  xam  jamiyat,  xam  oila  a’zolapi  orasidagi  munosabatlarni 

belgilaydigan  axloqiy  tamoyil.  U  bilan  “syao”  -  ota-onani,  kattalarni  xo‘rmat  qilish,  “li”  -  o‘rf-odat, 

marosimlarni e’zozlash tushunchalari mustaxkam bog‘liq. Ayni paytda “li” tushunchasining ma’nosi ancha 

---