Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 

 

 

177 

 

hamda  ruxning  faoliyatli  holatiga  xizmat  qilishdan  iboratdir.  Baxt  esa  axloqiy  va  jismoniy  sog‘lomlikdan 

yuzaga keladi. 

O‘lim

  qarshisidagi  qo‘rquv  borasida  gapirib,  Epikur,  uning  manbaini  ruhning  o‘lmasligi  va  iztiroblarning 

abadiyligi  haqidagi  noto‘ri  tasavvurlarda  deb  xisoblaydi.  Zero  ruh  ham  vujud  singari  atomlardan  iborat. 

Tabiatdagi  hamma  narsa  atomlar  birikuvidan  hosil  bo‘lgan  ularning  parchalanishi  bilan  ruh  ham 

parchalanadi.  O‘lim  xavfining  asossiz  ekanini  isbotlash  uchun  u  shunday  deydi;  “YOvuzlikning  eng 

dahshatlisi  bulmish  o‘limning  bizga  hech  qanday  aloqasi  yo‘q  chunki  biz  hali  mavjud  ekanmiz,  o‘lim 

kelmaydi, o‘lim kelganda esa biz mavjud bo‘lmaymiz. SHunday qilib, o‘limning tiriklarga ham, o‘liklarga 

ham aloqasi yo‘q chunki birlari uchun u mavjud emas, boshqalarning esa o‘zlari mavjud emas”. 

Epikur

  iztirobdan  qochishni  emas  uni  engish  kerakligini  ta’kidlaydi.  Buning  uchun  axloqiy  qat’iyat,  fikr 

yorqinligi,  fikr  qudrati  iztirobga  qarshi  ko‘yilishi  kerak,  uning  axloq  ideali  -  erdagi  hayotga  nafrat  bilan 

qaramaydigan,  aksincha  tabiat  bilan  hamnafas  bo‘lib,  ya’ni  tabiat  belgilab  bergan  hayotiy  maqsadga 

muvofiq  yashaydiran  donishmand,  faylasuf.  Aynan  tabiatga  muvofiklikda  ,  turli  bid’at  va  aldamchi 

fikrlardan qytilib, o‘z ehgiyojlarini tabiiy zarurat bilan moslashtirilgan holdagina donishmand tafakkur va 

ichki  erkinlik  borasida  oliy  darajadagi  lazzatga  erishadi.Donishmand  o‘z kuchi  me’yorini  biladi  va  undan 

oqilona foydalanadi. Unga baxt manbai - faqat ma’naviy ezgulikda, do‘stlik bilan bilimda bo‘lgan nisbatan 

mustahkam va uzoq muddatli lazzatda ekani ayon. 

Epikur  odamlarning  munosabatlarida  hammasidan  avval  tenglik  va  hamfikrlilikka  asoslangan  do‘stlikni 

qadrlaydi. Falsafa bilan shyg‘yllanish ham xuddi do‘stlik singari ruhan xotirjamlikka etishishga olib keladi.  

Qadimgi  Sharq  axloqshunosligi,  erishgan  yutyqlarni  yuksak  nazariy  darajara  ko‘targan  Qadigi  Yunon 

axloqshunosligi jahonshymyl ahamiyat kasb etdi. Yunonlik mutafakkirlar ilk bor inson shaxsni, inson xatgi-

harakatiga asoslangan niyatni tadqiq etishga va axloqiy qilmish muammolarini tushuntirishga urindilar.  

Qadimgi Yunon axloqshunoslari ilmiy an’analarini Sitseron, Lukretsiy Kar, Seneka, Epiktet, Mark Avreliy, 

Sekst Empirik singari Qadimgi Rumo mytafakkirlari davom ettirdilar. 

Tit Lukretsiy Kar (miloddan avvalgi 99-44 yillar), Epikur aaxloqiy ta’limotining izchil himoyachisi sifatida, 

mashhur  “Narsalarning  tabiati  haqida”  degan  dostonida  ruh  va  vujudning  ajralmas  aloqasini  ta’kidlaydi, 

ruhning  o‘lishi  to‘g‘risida  fikr  yurigadi,  insonning  o‘lim  qo‘rquvidan  xalos  bo‘lishida  axloqiy  ma’no 

borligini  aytib  o‘tadi.  Ulim  qo‘rquvidan  va  ma’budlar  oldidagi  qo‘rkuvdan  xalos  bo‘lgan  kishi  baxtli 

yashashi mumkin, aql –idrok va his-tuyg‘ular sharofati bilan narsalar haqida u haqiqiy tasavvurga erishadi.  

Lutsiy  Anney  Seneka  (miloddan  avvalgi  5-milodiy  65  yillar)  ham  yozuvchi,  xam  axloqsh:unos  faylasuf. 

Uning  “Fazab  haqida”,  “Shafqat  haqida”,  “Baxtli  hayot  haqida”  singari  axloqsh:unoslikka  doir  risolalari 

ko‘pchilikka  ma’lum.  Ayniqsa,  “Lutsiliyga  axloqiy  maktyblar”  asari  mashxur.  Senekaning  fikriga  ko‘ra, 

dunyo  moddiy  biroq,  unda  qandaydir  jonli  ibtido  xukmron:  uni  aql-idrok  deymizmi,  tabiat,  bashorat  yoki 

taqdir deymizmi ahamiyati yo‘q. Muhimi shuki, uning yozig‘i albatta amalga oshadi. Faylasuf fazilatlarning 

ma’nosini  taqdirdan  rozilikda,  uning  zarbalariga  insoniy  qadr-qimmatni  yo‘qotmay,  mardona  va  chidam 

bilan dosh berishda ko‘radi. U o‘limni sovuq, tund, lekin ozodlikning kafolati sifatida talqin etadi. Ozodlikni 

o‘z-o‘zini o‘ldirishda ko‘rish, shubhasiz, u yashagan davrning g‘oyatda fojialiligi bilan bog‘liq. Seneka qul 

bilan ozod kishining ma’naviy tengligini ta’kidlaydi: “Ular qullarmi? Yo‘q odamlar. Ular qullarmi? Yo‘q, 

ular yyingdagi qo‘shnilar. Ular kullarmi? Yo‘q, sening itoatkor do‘stlaring. Ular qullarmi? Yo‘q, ular sening 

---