Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

149 

 

 

 

 

 

VII bob. BOZOR KONYUNKTURASINI TADQIQ ETISH VA 

BASHORAT QILISH 

 

7.1. Bozor konyunkturasi haqida tushuncha 

 

Bozor nima? Bozor - iste’molchi va sotuvchilarning xohish va 

istaklari mos kelib o‘zaro tovar va xizmatlarni ma’lum bir qiymat 

evaziga ayirboshlaydigan joy. Bozor (market) - keng ma’noda muomala 

sohasi bo‘lib, tovar ayirboshlash munosabatlari va jarayonlari 

majmuyidir. Bunda tovar bilan oldi-sotdi munosabatlari tovar ishlab 

chiqarish, tovar ayirboshlash va pul muomalasi qonunlari asosida 

amalga oshadi. Ko‘pincha, marketingda bozor deganda ma’lum tarmoq 

tovarlariga ehtiyoj sezuvchi va uni qondirish imkoniyatiga ega bo‘lgan 

potensial iste’molchilarning majmuyi tushuniladi. Marketingda “bozor” 

tushunchasi tovar yoki xizmatlarni sotib oluvchilarning mavjud va 

potensial yig‘indisi (jamlanmasi)ni bildiradi. Bu ibora qandaydir 

umumiy belgilarga ko‘ra birlashgan iste’molchilar guruhini anglatadi 

(masalan, yuqori sifatli tovarlar xaridorlari bozori). Ma’lum ehtiyojlar 

(iste’molchilar) bozori, demografik bozor (uni, masalan, o‘smirlar yoki 

katta yoshli odamlar tashkil etadi), geografik bozor (masalan, 

O‘zbekiston bozori, Rossiya bozori yoki G‘arbiy Yevropa bozorlari) 

haqida gapirish mumkin. Marketingda bozor hamisha to‘liq aniq holat. 

Har bir tashkilot aniq bozorda (bozorlarda) ishlaydi. Masalan, 

Koreyaning Samsung firmasi jahon bozori uchun ishlaydi, “Gloriya 

Jins” – Rossiya kiyim bozorida ishlaydi. 

Bozor - tovarni xarid qiluvchi va sotuvchilarni har qanday 

kelishuvlar (shartnomalar) yordamida shu tovarni oldi-sotdi qilish 

bo‘yicha munosabatda bo‘lishidir. Bozor (market) – tovar xo‘jaligining 

iqtisodiy kategoriyasi bo‘lib, tovar ishlab chiqarish va tovar muomalasi 

qonunlari asosida tashkil etilgan ayirboshlashdir.  Boshqacha qilib 

aytganda, bozor - sotuvchi (ishlab chiqaruvchi) va xaridor (iste’molchi) 

lar o‘rtasida sodir bo‘ladigan barcha iqtisodiy munosabatlar yig‘indisini 

o‘z ichiga oladi. 

Bozor aloqalari va munosabatlari oldi-sotdi akti sifatida oddiy tovar 

---

150 

 

ayirboshlashdan tubdan farq qiladi. Bu avvalambor, tovar-pul 

munosabatlarining takror ishlab chiqarishning mumkinligi va zarurligi 

hamda tovar xo‘jaligini yuritishning sharoitlarida ko‘rinadi. Bozor 

mexanizmi xaridor talabini qondirishga, ishlab chiqarish harakatlarini 

qoplay olishga, barqaror ishlayotgan har bir korxonaning foydaliligini 

ta’minlashga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, manfaat-

dorligini paydo qilishga va mahsulot sifatini oshirishga qodir xo‘jalik 

yuritish qurolidir. 

Bozor iqtisodiyotning aniq sohalarida yoki ma’lum joylarda talab va 

taklifning rivojlanish holatidir. Masalan, metall bozorida bahoning 

pasayishi yoki mehnat bozorida ishchilarning yetishmasligi va hokazo. 

 Bozor ma’lum bir qiymatga ega bo‘lgan turli xil obyektlar bo‘yicha 

tashkil etilishi mumkin. Masalan, iste’mol tovarlari bozori, qimmatli 

qog‘ozlar bozori, mehnat bozori, kapital bozori, intellektual bozor, shou-

biznes bozori va boshqalar shular jumlasidandir. Iste’molchilarning 

turiga qarab bozorlar iste’mol bozori va korxonalar (tashkilotlar) 

bozoriga bo‘linadi. 

Iste’mol bozori

 - bu tovarlarni va xizmatlarni o‘zining shaxsiy 

ehtiyoji uchun sotib oladigan yakka shaxslar va oilalar majmuyidan 

iborat bo‘lib, ommaviy iste’molchilarga egaligi, raqobatning xilma-

xilligi va markazlashmagan strukturaga ega ekanligi bilan xarakter-

lanadi. 

Korxonalar (tashkilotlar) bozori esa o‘z navbatida, ishlab chiqarish - 

texnik maqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar bozori va davlat 

tashkilotlari bozoriga bo‘linadi.