Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Bozor konyunkturasi

 – bu aniq vaqt davomida bozorda yuzaga 

keladigan iqtisodiy vaziyat bo‘lib, u talab va taklif orasidagi nisbatni, 

narxlar darajasini, tovar zaxiralari va boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlarni 

tavsiflaydi. 

Marketingda esa bozor konyunkturasi, deganda belgilangan vaqtda 

maqsadli bozorda vujudga keladigan iqtisodiy shart-sharoitlar majmuasi 

tushuniladi. Bozor konyunkturasini o‘rganish zarurati quyidagilarga 

bog‘liq bo‘ladi: 

a) odatda, bozorning sig‘imi, segmentlanishi va talab qayishqoqligi 

o‘zgarib boradi, shu sababli ularning monitoringini amalga oshirish 

lozim; 

b) bozordagi omillar kompleks ravishda ta’sir o‘tkazishi sababli 

ularni alohida o‘rganish tegishli samara bermaydi; 

c) bozor to‘g‘risidagi ma’lumotlar odatda, retrospektiv xarakterga 

ega, shu sababli rejalashtirish uchun maxsus usullar talab qilinadi. 

Bozorni har tomonlama o‘rganishda quyidagilarga asoslaniladi: 

Tovarni o‘rganish. Raqiblar tovarlariga qaraganda tovarning 

sifatliligi, raqobatbardoshligi, yangiligi, hozirgi va bo‘lajak xaridorlar 

ehtiyojlarini qondira olish qobiliyati, xaridorlar talabi, uning mahalliy 

qonunchilik tartib va qoidalar talabiga to‘g‘ri kelishi, davlat hujjatlari 

asosida modifikatsiyalash va hokazo. 

Xaridorlarni o‘rganish. Tovarning asosiy xaridorlari va uni ishlatish 

usullari, tovarning qaysi belgilari uni sotib olishga majbur qilmoqda va 

h.k. 

 

---

153 

 

Raqiblarni o‘rganish. Raqiblarning savdo belgilari, bozorda katta 

ulushga erishgan raqiblar tovarlarining muhim sifatlari, sotuvni 

rag‘batlantirish usullari, narx siyosati, tovar o‘ramasi, ITTKI, sotish 

usullari, foyda va zarar sabablari va h.k.lar o‘rganiladi. 

Bozorning umumiy holatini o‘rganishda tovarlar va firmalar tarkibi, 

raqobat ustunligi, uning hajmi, geografik joylashuvi va h.k.larga etibor 

beriladi. 

Bozorda kim yetakchilik qilishiga qarab bozorlar «sotuvchi bozori» 

va «xaridor bozori»ga bo‘linadi. 

«Sotuvchi bozori» - talab taklifdan ko‘p bo‘lgan holatda kuzatiladi. 

Bunday bozorda sotuvchi hukmronlik qiladi, xaridorning esa faol 

ishtirokchi bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Bunday holatda «pul tovar 

orqasidan yuguradi». Sotuvchi bozori –bunday sharoitda albatta firma 

o‘z tovarini sotish uchun ko‘p kuch sarflamasligi, o‘z ishlab chiqarish 

hajmlarini o‘zgartirmasligi, mahsulot sifat ko‘rsatkichlariga, dizayniga 

e’tibor qaratmasligi mumkin. Taklifning talabdan orqada qolishi bozorda 

raqobatning sustligini ko‘rsatadi. 

«Xaridor bozori» –bunday bozorda taklif talabdan ko‘p, shuning 

uchun xaridorlar (iste’molchilar) taklif etilayotgan tovarlar va xizmatlar 

orasidan xohlaganini tanlash imkoniyatiga ega. Bunday bozorda 

xaridorlar ustunlikka ega bo‘lib (xaridortovar narxiga, uning sifatiga, 

dizayni, foydaliligiga alohida talablar qo‘yadi), ishlab chiqaruvchi va 

sotuvchilar bozorning eng faol ishtirokchilariga aylanadilar. Bunday 

holatda «tovar pul orqasidan yuguradi, ya’ni raqobatning mavjudligi 

bilan xarakterlanadi. Bunday vaziyatda firma iste’molchilarni chuqur 

o‘rganishi, marketing vosita (instrument)laridan keng foydalanib 

bozorning ichki muhitini, tovarlar assortimentini, narx-navoni o‘rganib 

raqobat muhitida yangi tovarlar va xizmat turlarini ishlab chiqishlari, 

sotuvni rag‘batlantiruvchi choralar qo‘llanishi zarur. 

Talab va taklifning miqdori va tarkibi jihatidan bir-biriga muvofiq 

kelishini «muvozanatli bozor» deb yuritiladi. Muvozanatli bozorni 

ta’minlashning asosiy yo‘llari quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarishni 

talab darajasiga yetkazish orqali bozorni to‘yintirish, yetarli darajada 

mahsulotlar zaxirasini barpo etish, xaridorgir mahsulotlar narxini 

oshirish va aksincha, talab uncha mavjud bo‘lmagan mahsulotlar narxini 

pasaytirish va boshqalar. Talab va taklifning har doim mos bo‘lishi, 

ya’ni bozor muvozanti holati bu real emas. Bozor muvozanati ro‘y 

berganda firma o‘z mahsulotlarining sifat ko‘rsatkichlarini ushlab 

turishi, mahsulotning raqobatbardoshligini  o‘rganishi va shular asosida 

---

154 

 

o‘z strategiyasini ishlab chiqishi, muntazam ravishda innovatsion siyosat 

bilan shug‘ullanishi lozim. 

Bozor konyunkturasi talab oshishi bilan xarakterlansa, u sotuvchi 

uchun qulay, chunki u tovarni qimmatga sotib, ortiqcha daromad 

ko‘radi. Agar bozorda taklif ortiqlik qiladigan bo‘lsa, konyunktura 

xaridor uchun qulay bo‘ladi, tovarni arzonga olib, bundan naf ko‘radi. 

Bozor konyunkturasi ayrim tovarlarga nisbatan ham sodir bo‘lishi 

mumkin. Bozor konyunkturasi ayrim tovar ishlab chiqarilishiga va sotib 

oluvchilarning xarid qobiliyatiga, narx-navoga, modaning o‘zgarishiga 

qarab har xil bo‘ladi.  

Butun yig‘ilgan axborotlar uch qismga bo‘linadi. Birinchisiga 

konyunkturaning oldingi davrda tasvirlangan ma’lumotlari kirib, hozir 

ularning hech qanday aloqasi yo‘q. Ikkinchisi konyunkturaning hozirgi 

ahvolini bildiradi, ammo u istiqbolga ta’sir ko‘rsata olmaydi. Uchinchisi 

konyunkturaning kelajakdagi o‘zgarishini aniqlaydi. Konyunkturaning 

tahlili bozorning ayrim tomonini ifodalovchi ko‘rsatkichlarigina emas, 

balki uning kompleks holatini tasvirlovchi barcha axborotlar va statistika 

ma’lumotlariga asoslanishi kerak. 

Bozor konyunkturasini o‘rganish mazmuni va tartibi firma 

tomonidan ko‘zlangan maqsadga bog‘liq bo‘ladi va uch turga bo‘linadi: 

konyunktura axborotnomasi, konyunktura tahlili va konyunktura 

prognozi. 

Konyunktura axborotnomasi – konyunkturaning tahliliy shakli 

hisoblanadi. Bu hujjat bozorning holatiga ta’sir etuvchi barcha omillar 

to‘g‘risidagi, ularning o‘zaro aloqalari hamda konyunkturaning umumiy 

o‘zgarishini ifodalovchi qonuniyatlarini o‘zida mujassamlashtiradi.  

Konyunktura tahlili - konyunkturani mavjud holatga keltirgan 

omillarning tahlilini o‘z ichiga oladigan hujjat hisoblanadi. Amalda 

tahlil bozor konyunkturasinig maxsus izlanishlarini aks ettiradi va 

omillarning ta’sir doirasini aniqlashga xizmat qiladi. 

Umuman istiqbolni aniqlash - ma’lum obyektning bo‘lajak holatini 

ilmiy asosda obrazini yaratish demakdir. Har qanday mamlakat ichki 

iqtisodiy holatini va ishlab chiqarish istiqbolini belgilashda jahon 

bozoridagi o‘zgarishlarni aniq tassavur qilish va baholay olish, uning 

progressiv tendensiyalariga mos ilmiy ishlab chiqarish omillarini ishga 

solish obyektiv zaruriyat hisoblanadi.  

Bozor istiqbolini aniqlashda quyidagi talablar e’tiborga olinishi 

shart: 

−

 

kelajakda bozor konyunkturasiga ta’sir etuvchi omillarni hisobga 

olishda ilmiy asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish; 

---

155 

 

−

 

istiqbolni aniqlashning bir nechta usullaridan foydalanish zarur, 

ularning natijalari bir xil yoki yaqin bo‘lishi lozim; 

−

 

ishlatilgan uslublarning ilmiy asosi yetarli bo‘lishi; 

−

 

xulosalarning aniq va ravon tilda, ayniqsa, qaror qabul 

qiluvchilarga tushunarli ishlanganligi; 

–

 

bozor konyunkturasi istiqboli o‘z vaqtida aniqlanishi hamda 

korxona, assotsiatsiya, kompaniya va vazirliklar ishini boshqarishda 

qo‘llanilishi. 

Bozorni o‘rganish tovar turlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Agar har 

bir iste’mol tovarlari bo‘yicha tovarlarning sotilish vaqti, aholining 

tabaqalanishi o‘rganilsa, kundalik va ma’lum davrlarda foydalanadigan 

yoki iste’mol qilinadigan tovarlar turlariga qarab, shuningdek, shu 

tovarlarni saqlash bilan bog‘liq masalalarni hal etish asosiy vazifa 

hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari bozorida ularning sotilishi bilan 

bog‘liq barcha shart-sharoitlarni chuqur o‘rganish zaruriyati yotadi. Bu 

shartlar jumlasiga ishlab chiqarish vositalarning birdaniga ko‘p iste’mol 

qilinishi, xaridorning nisbatan kam bo‘lishi, asosan bir manzilga ko‘p 

tovar yetkazib berilishi, sotishda ulgurji shaklning ko‘p qo‘llanilishi, 

tovar yetkazib berishda transport aloqasi va turlarining ahamiyati 

kattaligi va boshqalar kiradi. Shartlarni to‘g‘ri baholash esa bozor 

sharoitini o‘rganishda qo‘llaniladigan uslublar turkumining mukam-

maligiga bog‘liq.  

Bozorni o‘rganish shu bozorda faoliyat yurgizish bilan bog‘liq 

shart-sharoitlarni o‘rganishni nazarda tutadi. Bu o‘rganish bozorning 

asosiy talablari: sifat, narx-navo va servis xizmati ko‘rsatish bo‘yicha 

imkoniyatlarni baholashni taqozo etadi. Bozor sharoiti bozorda tovar-pul 

munosabatlari va oldi-sotdi jarayoni holatidir, tovar-pul munosabatlari 

tovar turlari, ularning miqdori, raqobatchi korxonalarning bozordagi 

mavqeyi, ularning imkoniyatlari, tovarlar ayirboshlash yo‘llari kabi 

jarayonlarni chuqur o‘rganishni nazarda tutadi. Shuni alohida ta’kidlash 

lozimki, muayyan bozorda iqtisodiy aloqalarning mavjudligi, ularning 

rivojlanish yo‘nalishlari hamda shunday aloqalar o‘rnatish uchun shart-

sharoitlar yaratish tovar-pul munosabatlari negizini tashkil etadi.