Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Ishlab chiqarish - texnik maqsadlarda foydalaniladigan mahsu-

lotlar bozori,

 deganda boshqa tovarlar ishlab chiqarishda qo‘llani-

ladigan tovarlar va xizmatlarni sotib oluvchi korxonalar va shaxslarning 

majmuyi tushuniladi. Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarda foydalanila-

digan mahsulotlar bozori kam sonli xaridorlarga egaligi, lekin 

tovarlarning katta miqdorda sotilishi bilan xarakterlanadi. 

Davlat tashkilotlari bozori,

 deganda esa o‘z faoliyatlarini yuritish 

uchun tovarlar va xizmatlarni sotib oluvchi yoki ijaraga oluvchi hamma 

bo‘g‘indagi davlat tashkilotlari tushuniladi. 

Bozorni topish, tanlash, ularning talablarini bilish uchun bozor 

tushunchalari mohiyatini yaxshi bilish zarur. «Bozor» tushunchasi baho 

yordamida resurslar taqsimlanishini tahlil qilishda markaziy o‘rinda 

turadi. 

Bozor – tovarlarni realizatsiya qilish, ayirboshlash sohasidagi 

ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar yig‘indisidir.  

---

151 

 

Tovar munosabatlari tizimida markaziy elementlardan biri bo‘lgan 

bozor ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida mustaqil ishlab chiqaruvchilar 

o‘rtasidagi aloqalarni belgilashning hal qiluvchi vositasi bo‘lib yuzaga 

keladi. Bozor iqtisodiyoti yaqinda paydo bo‘lgan bo‘lsa, bozor esa 

undan ancha ilgari yuzaga kelgan.  

Bozor – xaridor va sotuvchilar savdo bitimlarini amalga oshirish 

uchun to‘planadigan maxsus joy. Fond birjalari ham bozor hisoblanadi 

va vositachilar yoki makler (dallol)lar orqali harakat qiladi. Xaridor 

bilan sotuvchilarning uchrashish yo‘llari, shakllari ko‘p. Ularning 

uchrashishida yoki bozor munosabatlarida baho mexanizmi markaziy 

o‘rinda turadi, u talab va taklifni muvozanatga keltiradi. Talab va 

taklifning o‘zaro ta’siri, iste’molchilarning talab va ehtiyojlarini 

qondirish bu uzluksiz jarayondir. Bu jarayonda ishtirok etuvchi iqtisodiy 

kategoriyalarning asosiysi quyidagilardir. 

EHTIYOJ – inson tomonidan biror–bir narsaning yetishmovchi-

ligini his etish tuyg‘usidir. 

ZARURAT – insonning ijtimoiy – iqtisodiy kelib chiqishi, madaniy, 

milliy, estetik, geografik joylashuvi va boshqa omillarning ta’siri asosida 

shakllanuvchi xohishidir. Xohish cheksiz bo‘lishi mumkin, lekin bu 

xohishni qondirish uchun pul mablag‘lari zarur. Shuning uchun inson 

o‘zi uchun eng muhim bo‘lgan xohishini qondirishga intiladi. 

TALAB – iste’molchining konkret tovar yoki xizmat turiga bo‘lgan 

ehtiyojini pul bilan ta’minlab qondirilishidir. 

XARID – bozorda ma’lum tovar yoki xizmatni sotib olish jarayoni. 

Bu jarayonda ayirboshlash va bitim operatsiyalari amalga oshiriladi. 

BITIM – ikki tomon o‘rtasida ular uchun zarur bo‘lgan tovar va 

xizmatni sotish va sotib olish operatsiyasidir. 

AYIRBOSHLASH – ikki tomon o‘rtasida ular uchun kerak bo‘lgan 

narsani ikkinchi tomonga boshqa bir narsani taklif etib savdo 

operatsiyasini o‘tkazishga aytiladi. Masalan, bir tonna shakarga 10 tonna 

kartoshkani ayirboshlash. 

Bozorning umumiy holatini o‘rganish zamonaviy marketing 

tamoyillaridan biridir. Bozorni o‘rganishdan asosiy maqsad mavjud 

vaziyatda uning holatiga (konyunkturasiga) baho berish va bozorning 

rivojlanish istiqbolini, prognozini ishlab chiqishdan iborat. Marketing 

faoliyatida bozorni o‘rganishning asosiy elementlaridan biri bozor 

konyunkturasini o‘rganish bilan bog‘liq bo‘ladi. 

XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida talab va taklif o‘rtasidagi 

muvozanat masalasini, ijtimoiy mahsulotni bozor konyunkturasiga 

---

152 

 

bog‘liqligini birinchi bor  klassik maktabini rivojlantirgan iqtisodchi 

olim  Jan Batist Sey o‘rgangan edi. Bozorni kompleks o‘rganish bozor 

konyunkturasini tahlil qilish, bozor sig‘imini aniqlash va uni bozor 

“ishtirokchilari” (o‘yinchilari) orasidagi ulushlarga bo‘lishni, ehtiyojlar, 

xarid talabini tahlil qilishni va xaridorlar muomalasini modellashtirishni, 

aniq muhitni o‘rganishni, marketing kompleksini (tovar, narx, savdo va 

ilgariga harakatlantirish) tahlil qilishni ko‘zda tutadi.