Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

1950 – yillar. Tijoriy televideniyellar 

 

 

 

1940–yillar  oxiri  –  1950–yillar  boshiga  kelib  reklamalarni  berish 

televideniyelarga  ko‘cha  boshladi.  Buyuk  Britaniya  Parlamenti  radioni 

tijoratlashtirish  va  televideniyelarni  notijoriy  tashkiliy  birlik  sifatida 

qoldirishga harakat qildi. 1927–yili tashkil qilingan British Broadcasting 

Channel (BBC)50-yillarga kelib xususiy kapital kiritilishi oqibatida qisqa 

muddat ichida savdo-tijorat televidiniyesining reklama gigantiga aylandi. 

Jamoatchilik  jamg‘armasi  asosida  federal  hukumatni  ko‘ndirgan  holda 

Graham Spray CBC kanaliga kapital kiritdi va asos soldi. Biroq, 1934 – 

yilda  AQShning  Federal  Kommunikatsiya  Akti  qabul  qilinishi  orqali 

reklama sohasida kapitalizm ta’siri boshlandi. Natijada AQSh Kongressi 

”omma qiziqishi,  qulayligi va ehtiyoji” bo‘yicha ish olib borishni talab 

qila boshladi. 1967–yilda Ommaviy Axborot Vositalari Akti qabul qilindi 

va bu Jamoatchilik OAV Xizmati va Milliy Xalq Radiosi asos solinishiga 

---

 

378 

 

 

 

sabab  bo‘ldi.  1950–yillar  boshlarida  Du  Monttele  tarmog‘i  reklama 

vaqtini  bir  paytning  o‘zida  bir  necha  homiylarga  sotish  amaliyotini 

boshlab berdi. Dastlab, Du Mont bu usulni qo‘llashga qo‘rqib, faqat ba’zi 

teledasturlarga nisbatan reklama vaqtini bloklarga ajratib ko‘plab biznes 

reklamalariga sotdi. Keyinchalik uni ko‘paytirib borishi natijasida boshqa 

tijoriy televidiniyelar ham bu usulni o‘zlashtirib, uni yanada rivojlantirdi.   

Reklama  vositlarining  so‘nggi  diversifikatsiyasi  sifatida  kabelli  va 

sun’iy  yo‘ldosh  televidiniyelarini  ham  ko‘rish  mumkin.  ”Dot-com” 

reklamalar  internet  reklamalari  bo‘lib,  internetning  kirib  kelishi  va 

taraqqiyoti tufayli shakllandi va tarqaldi. Onlayn reklamalar va interaktiv 

reklamalar  aynan  internet  orqali  olib  borilib,  eng  yirik  internet  reklama 

tarqatuvchisi  Google  Co.  qidirish  navigatsion  tizimi  hisoblanadi. 

Zamonaviy reklama innovatsiyalaridan biri “hujumkor marketing” (ingliz 

tilida “guerrilla marketing”) bo‘lib, unda hozirgi kunda keng tus olayotgan 

avtomobillarga  brend  signallari  va  interaktiv  reklamar  bilan  bezash  va 

ularni  sovg‘a  qilish  kabi  rag‘batli  usullar  orqali  reklama  qilinadi.  Buni 

asosan mamlakatga yangi kirib kelgan kompaniyalar qo‘llayotgan bo‘lib, 

ularning  fikricha,  yangi  kompaniya  haqida  mijozlar  ongida  “ha,  bu 

kompaniya  qudratli  ekan”,  degan  fikr  yarq  etib  o‘tadi  va  bu  mijozlarni 

tezda brend-fanatga aylantiradi. Bundan tashqari reklamani joylashtirish 

ham muhim ahamiyat kasb etib, bugungi kunda Facebook, Twitter, Yahoo 

va  boshqa  bir  qator  global  internet  tarmoq  va  veb  saytlari  reklamaning 

ekzel  usuli  va  reklama  berish  joyi  hisoblanadi.  Hozirgi  davrga  kelib 

xalqaro savdo va texnika taraqqiyotining mislsiz rivoji natijasida reklama 

va marketingning quyidagi shakl va turlari vujudga keldi:  

Virusli  marketing  –  brendni  ko‘tarish  uchun  ijtimoiy  tarmoqlardan 

foydalanuvchi marketing ko‘rinishi.   

Nishe  marketing  –  maxsus  ehtiyoj  va  xohishlarga  ko‘ra  aholining 

alohida qatlamlari uchun mo‘ljallangan reklama.   

Mahsulot  joylashtirish  marketingi  –  xaridorlar  e’tiborini  jalb  etish 

maqsadida ikki mahsulotni bir paytda reklama qilish.   

Mashhur  shaxs-mashhur  brend  reklamasi  –  mahsulotni  mashhur 

shaxslar orqali reklama qilish.  

Eslatuvchi  reklama  tovar  va  xizmatlarni  qayta  sotib  olishga 

rag‘batlantirishga  (undashga)  mo‘ljallangan.  «Coca  Cola»ning 

qimmatbaho  va  to‘laqonli  reklamasi  har  xil  jurnallarda  mavjud  va  ular 

iste’molchilarga  bu  ichimlikni  sotib  olish  zarurligini  eslatib  turadi. 

---

 

379 

 

 

 

Mustahkamlovchi reklama xaridorlarni reklama qilinayotgan ma’lum bir 

tovarni tanlab to‘g‘ri qilishganiga ishontirishga mo‘ljallangan. Masalan, 

avtomobil  reklamasida  ko‘pincha  yangi  modeldagi  avtomobilni  sotib 

olganlaridan  xursand  xaridorlarni  o‘z  xaridlaridan  mamnun  qiyofalari 

ko‘rsatiladi.  

Reklamalarning  maqsadini  tanlab  olishda  bozordagi  joriy  vaziyatni 

tahlil  qilishdan  kelib  chiqish  zarur.  Masalan,  ma’lum  bir  tovar  sinfi 

yetarlicha  o‘zlashtirilgan  bo‘lsa,  kompaniya  bozorning  yetakchisi 

hisoblanadi,  lekin  uning  savdo  markasi  iste’mol  jadalligi  uncha  yuqori 

emas, 

reklama 

kompaniyalarining 

maqsadi 

iste’molchilarni 

rag‘batlantirishga  qaratilgan  bo‘lishi  mumkin.  Agar  tovar  sinfi  bozor 

uchun yangi bo‘lib, kompaniya yetakchilar qatoriga kirmasa, lekin kuchli 

savdo  markasiga,  to‘g‘ri  maqsadga  ega  bo‘lsa,  tez  orada 

iste’molchilarning  e’tibori  unga  qaratiladi  va  albatta,  tovar  xaridorgir 

bo‘ladi.  

Reklama  murojaati  tanlab  olingandan  keyin  reklama  beruvchi  uni 

tarqatish vositasini aniqlashi lozim. Bu bosqichda:   

1)

 

auditoriyani  xohlagancha  qamrab  olish,  reklamaning  ta’sir 

etish chastotasi va darajasi masalalari hal qilinadi;   

2)

 

axborot vositalarining asosiy turi;  

3)

 

aniq reklama tashuvchilar tanlab olinadi;   

4)

 

grafik;  

5)

 

reklamaning chiqish geografiyasi haqida qaror qabul qilinadi.   

Qabul qilingan qarorlar natijasida ularning samaradorlik predmetini 

baholash zarur.  

Axborot  vositasini  tanlash  –  bu  maqsadli  auditoriya  bilan  zarur 

turldagi  aloqalari  sonini  ta’minlashga  qodir  bo‘lgan  iqtisodiy  jihatdan 

samarali reklama tarqatish vositalarini qidirishdir.   

Ko‘plab reklama beruvchilar reklamaning maqsadli auditoriyaga aniq 

ta’sir etishi uchun aloqalar soni yuqori bo‘lishi kerak, deb hisoblaydilar. 

Ular  odam  bitta  reklamani  bir  necha  marta  ko‘rsa,  unga  javob  beradi 

(tovarni  sotib  oladi)  yoki  reklamani  har  ko‘rganda  asabiylashadi  yoki 

umuman ahamiyat bermaydi, deb hisoblaydilar.  

Axborot  vositalarining  asosiy  turlarini  tanlab  olish.  Media  – 

rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis reklama tashuvchilarning asosiy turlari 

iste’molchilarni  qamrab  olishi  va  ta’sir  etishi  bo‘yicha  imkoniyatlarini 

---

 

380 

 

 

 

bilishi  zarur.  Zarur  axborot  vositasini  tanlab  olish  to‘rtta  o‘zgaruvchini 

hisobga  olgan  holda  bajariladi.  Birinchisi  –  maqsadli  auditoriyani 

(boshqalaridan)  ustun  qo‘yish.  Masalan,  radio  va  televidiniye  o‘smirlar 

auditoriyasini  qamrab  olishning  eng  samarali  vositasi  hisoblanadi. 

Ikkinchi  o‘zgaruvchi  –  bu  tovarning  xarakteristikasi  (tavsifi). 

Axborotning  turli  vositasi  namoyish  etish,  ko‘rgazmali  ko‘rsatish, 

tushuntirish,  tasvirlash,  rang  berish  kabilarda  turli  imkoniyatlarga  ega. 

Uchinchi  o‘zgaruvchi-reklama  murojaatining  tavsifi.  Yaqin  kunlarda 

narxi  pasaytirilgan  sotuv  kuni  ma’lum  qilinadigan  reklamani  radioda, 

televideniyeda  berish  yoki  gazetaga  joylashtirish  lozim.  Texnik 

ma’lumotlarning  sezilarli  miqdorini  o‘zida  aks  ettirgan  reklama 

murojaatini ixtisoslashtirilgan jurnalda yoki pochta tarqatmalarida berish 

maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Va  nihoyat,  oxirgi  o‘zgaruvchi-qiymatdir. 

Televizion  reklama  gazeta  singari  sezilarli  darajada  qimmat.  Odatda, 

reklama murojaati qiymati mingta aloqa hisobidan hisobga olinadi.  

Reklama tashuvchilar haddan tashqari ko‘pligini hisobga olib, media 

– rejalashtirish bo‘yicha mutaxassis o‘z budjetini axborot vositalarining 

asosiy  turlari  bo‘yicha  taqsimlashdan  boshlashi  kerak.  Bunda  e’tibor 

asosan,  defitsitga  qaratiladi,  shu  bois,  reklama  unga  darhol  e’tibor 

qaratilishi uchun alohida o‘ziga xoslikka ega bo‘lmog‘i lozim. Reklama 

budjeti haqida qaror qabul qilishda iste’molchining egri chiziqli reaksiyasi 

“S”  tarzidagi  shaklga  ega  bo‘lishini  anglash  kerak.  Dastlabki  samara 

qandaydir bir qancha savdodan sezilarli natija olinsa, reklamaning hajmini 

ko‘paytirib  berish  lozim,  biroq  oqibatda  savdoning  o‘sishi  nolga  teng 

bo‘lib qolish ehtimoli ham mavjud. Uzoq vaqtlar davomida reklamaning 

yetakchi  vositasi  televidiniye  bo‘lgan.  Keyingi  yillarda  tadqiqotchilar 

telereklamalar samarasi pasayganini, bunga axborot dunyosi kuchaygani 

(roliklar qisqaroq bo‘lib, umumiy soni ortadi), reklama bloklari namoyish 

qilinayotgan paytda kanallarning faolroq almashtirilishi (bunga, ayniqsa, 

yangi-yangi kanallar paydo bo‘layotgani juda ham yordam bermoqda) va 

yangi  kabel  va  yo‘ldosh  kanallar  paydo  bo‘lishi  munosabati  bilan 

ko‘rsatuvning umumiy qisqarishi ham sabab bo‘lmoqda.  

Tashqi reklama – reklama shakllarining ko‘plab xildagi variantlarini 

o‘z  ichiga  oluvchi  juda  katta  kategoriya.  Iste’molchilar  e’tiborini  jalb 

etishga  urinib,  firmalar  ijodiy  reklamalar  yaratadilar  va  ularni  eng 

kutilmagan  joylarga  joylashtiradilar.  Bunday  yondashuvning  mantiqiy 

jihati shundaki, odamlar bilan ular bo‘ladigan joylarda: ishda, dam olish 

---

 

381 

 

 

 

joylarida  va  albatta,  do‘konlarda  aloqada  bo‘lish  kerak.  Tashqi 

reklamaning  quyidagi  turlarini:  reklama  shitlari  (taxtalari),  jamoatchilik 

joylaridagi reklamalar, tovarlarni syujet (manzara)larga va xarid joylarida 

(chakana  do‘konlarda)  joylashtirish  orqali  reklama  qilish  kabilarga 

ajratish mumkin.   

Axborotlarning  muqobil  vositalari  firmalar  uchun  qator  qiziqarli 

imkoniyatlar  beradi.  Bugun  iste’molchilarda  qayerda  uni  ko‘rishga  bir 

necha daqiqa, hatto soniya vaqt bo‘lsa, o‘sha joyga reklama o‘rnatiladi.