Sotib oluvchining xarid qobiliyati.
Xarid qiluvchining xarid qobiliyati turi iste’molchi tomonidan tovarni
sotib olish haqida qaror qabul qilinishini belgilaydi. Tish pastasi, tennis
raketkasi, shaxsiy kompyuter yoki yangi mashina sotib olish birbiridan
farqlanadi. Katta va qimmatli xarid sotib oluvchidan uzoq mulohaza
qilishni va qaror qabul qilish jarayoning ko‘p bo‘lishini talab etadi.
G.Assel iste’molchilarni xarid jarayonida uni jalb etilishi darajasi va
tovarlar markasi orasidagi farqni tushuna olishiga asoslanib, xarid
qobiliyatining 4 turini ajratadi.
Kompleks xarid qobiliyati uch bosqichli jarayon.
1.
Avval sotib oluvchida tovarga nisbatan ma’lum istak paydo
bo‘ladi.
2.
Keyin unda qiziqish tug‘iladiva sotib olish niyati shakllanadi.
3.
Jiddiy o‘ylab ko‘rgandan keyin xaridni amalga oshiradi.
Kompleks xarid qobiliyati iste’molchining xarid jarayoniga maksimal
jalb etilishida va ularning markalarini yaxshi ajrata olishida kuzatiladi.
Odatda, bu qimmatbaho xaridorning didini aks ettiruvchi, masalan,
avtomobil kabilarni sotib olishga tegishlidir.
Marketologlar xaridorlarga tovarlar tavsifining nisbiy muhimligi va u
yoki bu markaning sezilarli afzalligini anglab yetishda yordam beruvchi
210
strategiyalar ishlab chiqishlari zarur. Marketologlar iste’molchilarga o‘z
savdo markalarini bir xillashtirishi, uning afzalliklarini tanishtirishlari
uchun ommaviy axborot vositalaridan foydalanish va do‘kon sotuvchilari
hamda iste’molchining atrofidagilarni uzil-kesil tanlab olishiga, xohlagan
ta’sirini o‘tkazishiga motivatsiyalashi lozim.
Agar iste’molchi gilam sotib olgandan keyin unda birorta kamchilikni
sezib qolsa yoki ishdagi hamkasblarning boshqa gilam haqidagi ijobiy
fikrlarini eshitsa, u ayrim nomutanosib tuyg‘ularni his qilishi mumkun.
Boshqa tomondan esa u qilgan xaridini ma’qullovchi har qanday e’tirofga
juda ham etibor bilan yondashadi. Bu misolda iste’molchi avval xarid
qiladi, keyin unda yangi qarash shakllanadi, keyin ishonch paydo bo‘ladi.
Shuning uchun ishlab chiqaruvchining siyosati iste’molchiga o‘z
xarididan qanoatlanadigan ma’lumot bilan ta’minlanishga yo‘naltirilgan
bo‘lishi lozim.
Odatda, markalar orasida sezilarli farq bo‘lmasa, tovarni xarid qilish
iste’molchini sotib olish jarayoniga jalb etish past darajada kuzatiladi. Tuz
sotib olish jarayonini ko‘rib chiqamiz. Agar kimdir tuzning ma’lum
markasini sotib olishga o‘rgangan bo‘lsa, bunday iste’molchilik
bog‘langanligi bu holda istisno qilinadi. Kundalik iste’mol uchun arzon
tovarlar sotib olishda xaridorni jalb etish darajasi nisbatan quyi darajada
bo‘ladi.
Yuqori darajada jalb etishni talab qilmaydigan tovarni xarid qilishda
iste’molchining tabiati odatdagi «ishonch-niyat-xarid» sxemasiga to‘g‘ri
kelmaydi. Turli markalar haqida faol axborot qidirish, ularning
xarakteristikasini baholash va sotib olish haqida jiddiy fikr yurutish shart
emas. Bunday holda iste’molchi tele va radio reklamalar va gazeta
e’lonlarini passiv idrok etadi. Bitta markaning nomini reklamada ko‘p
martalab takrorlash bunday markani sotib olish zarurligiga ishonch hosil
qilish bilan birga u haqida bilim, ma’lumotga ega bo‘lishga ham olib
keladi. Xaridorda ma’lum markaga nisbatan turg‘un munosabat paydo
bo‘lmaydi, ular u haqida bilganliklari uchun ham uni tanlaydilar, xarid
qilganlaridan keyin esa jarayonga sust jalb qilinganliklaridan o‘z
tanlovlarini aniq baholay olmaydilar. Shunday qilib, jalb qilinganlik
darajasi past bo‘lgandagi xarid jarayoni sotib oluvchilarning markaga
nisbatan ishonchlari passiv ta’lim orqali shakllana boradi. Keyin xarid
qobiliyati shakllanadi, shundan keyingina baholash yuzaga kelishi
mumkin. Markalar orasida unchalik farqi bo‘lmagan tovar ishlab
211
chiqaruvchilar
savdo
hajmini
oshirish
uchun
chegirma
va
arzonlashtirilgan narxlarda sotish amaliyotidan samarali foydalanadilar.
Chunki iste’molchilar mahsulotning o‘ziga xos farqli xususiyatlariga
unchalik e’tibor qaratmaydilar. Reklamada tovarning faqat eng asosiy
tomonlari tariflanishi va mahsulot aniq markasi bilan bog‘liq vizual yoki
obrazli timsollari bilan bog‘liq oson eslab qolinadigan tomonlaridangina
foydalanish zarur. Reklama kompaniyasi qisqa ma’lumotlarni ko‘p
martalab qaytarishga mo‘ljallangan bo‘lmog‘i kerak. Shu ma’noda
televizion reklamaning natijasi sifatida passiv o‘qish haqiqiy matbuot
reklamaning amaliyotiga nisbatan ancha samarali.
Iste’molchilarning ma’lum tovarni sotib olishga jalb etilganlik
darajasini oshirish uchun ishlab chiqaruvchilar to‘rtta strategiyadan
foydalanadilar. Birinchidan, ular mahsulotdan foydalanishni biron bir
muammoni hal qilish bilan bog‘laydilar. Masalan, «Crest» tish pastasi
(Rossiyada va Yevropada» Blend-a-Med» nomi bilan sotiladi)
kariyesning profilaktikasiga bog‘langan. Ikkinchidan, mahsulot qaysidir
individual shaxsiy vaziyat bilan bog‘lanadi. Masalan, qahva reklamasida
bir stakan ichimlikning ertalabki xushbo‘y hidi iste’molchining uyqusini
ochadi, degan syujet bilan beriladi. Uchinchidan, reaksiya beruvchi
reklama kompaniyasi ishlab chiqiladi, shaxsiy qimmatliklar haqidagi
mavzular yoki iste’molchining «men»iga reklamadagi mavzu kuchli ta’sir
etadi. To‘rtinchidan, tovarni mukammallashtirish amalga oshiriladi
(masalan, oddiy yaxna ichimlik vitaminlar bilan boyitiladi).
Xaridning ayrim vaziyatlari, hatto tovar markalari orasida jiddiy farq
bo‘lsa ham iste’molchilarni jalb etishning past darajasi bilan
xarakterlanadi. Bunday holatda sotib oluvchi qaysidir ma’lum savdo
markasini tanlamay qo‘yadi. Misol uchun, iste’molchida pechenye
mahsulotlarini sotib olishga nisbatan ayrim muammo yuzaga keldi, u hech
ikkilanmay uning biror turini tanlaydi va iste’mol qilish jarayonida unga
baho beradi. Biroq keyingi gal birorta yangisini ta’tib ko‘rish istagi bilan
u boshqa markadagi pechenye sotib oladi. Bir markadan ikkinchisiga
o‘tishining sababi ma’lum tovar markasidan norozi bo‘lgani emas,
o‘xshash tovarlar assortimentining ko‘pligidir.
Bunday vaziyatda bozorning yetakchilari va izchil kompaniyalar turli
xil strategiyalarni tutib turadilar. Yetakchilar do‘konlar peshtaxtalarida
o‘z tovarlari ulushlarini ko‘paytira borib va muntazam jadal reklamaga
mablag‘ qo‘yib, odatdagi xarid qobiliyatini saqlab qolishga urinadilar.
212
Izchil kompaniyalar esa tovarlarni maxsus narxlarda, kuponlarda, tekin
namunalar berish bilan, reklama yangiliklar hisobiga tovarlarni tanlashga
undayotgan bir paytda, xaridorlarning bir markadan ikkinchisiga o‘tib
turishini rag‘batlantiradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |