Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliyev pul va banklar

transaksion omil - tovarlar xomashyo va materiallar sotib olish uchun, ish haqi tolash uchun kompaniyalarga pul kerak. Aholi malum turdagi tovarlami xarid qilish uchun, xizmatlar haqini tolash uchun pul kerak. Shu sababli ular daromadlarining malum qismini pul shaklida saqlaydilar;

extiyotkorlik omili - aholi ham kompaniyalar ham kelgusida yuz berishi mumkin bolgan, ko'zda tutilmagan holatlardan himoyalanish maqsadida pul jamg'aradilar;

spekulyativ (chayqovchilik) omili - aholi va kompaniyalar pul mablaglarini kelgusida daromad olish maqsadida aktivlar sotib olish uchun saqlaydi.

Muomaladagi pul massasining hajmi Markaziy bankning monetar siyosati asosida tartibga solinadi, bu jarayonda iqtisodiyotda pul taklifining ko‘rsatkichlari muhim omil boladi. Pul taklifi - bu naqd va naqdsiz korinishdagi pul mablaglarining muomlada paydo bolishi bo lib, pulning tolov vositasi va muomala funksiy atari bilan bogliq.

Kofcchilik hollarda Markaziy bank iqtisodiyotda naqd pul taklifi miqdoriga ta’sir qilish orqali uning barqarorligini oshirishga harakat qiladi. Biroq bu iqtisodiyotda naqd pul taqchilligini keltirib chiqarishga sabab boladi. Muomaladagi pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi choralami amalga oshirish muhimdir.

• 
  iste’mol kreditni rivojlantirish, kreditga qanchalik ko*p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak boladi;
  
• 
  naqd pulsiz hisob-kitoblaming rivojlanishi;
  
• 
  pullaming muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar.
  

Pul massasi darajasini hisoblashning asosiy tamoyillaridan biri mablaglami likvidlilik darajasi hisoblanadi. Muomaladagi pulning turlari pul agregatlari bilan guruhlarga ajratiladi. Unga kol*a muomaladagi mablaglar likvidlilik bo^icha tasniflanadi, ya’ni dastlab yuqori likvidli mablaglar past likvidligiga qarab Ml, М2, M3,....Mn yoki L agregatlarga ajratiladi. Pul agregatlari tarkibi va soni turli mamlakatlarda turlichadir.

3. 
   Pul agregatlari
   

Pul massasi darajasini hisoblashning asosiy tamoyillaridan biri mablaglami likvidlilik darajasi hisoblanadi. Muomaladagi pulning turlari pul agregatlari bilan guruhlarga ajratiladi. Unga ko‘ra muomaladagi mablaglar likvidlilik boyicha tasniflanadi, ya’ni dastlab yuqori likvidli mablaglar past likvidligiga qarab Ml, М2, M3,....Mn yoki L agregatlarga ajratiladi. Pul agregatlari tarkibi va soni turli mamlakatlarda turlichadir.

Sanoati rivojlangan mamlakatlaming moliya statistikasida pul massasini aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlaridan foydalaniladi:

Ml - muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank schyotlaridagi mablaglami o‘z ichiga oladi;

М2 - Ml va tijorat banklaridagi muddatli va jamg‘arma qoyilmalaridan (to‘rt yilgacha) tarkib topgan;

М3 - М2 va ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi jamg‘arma qo^yilmalarini kiritgan;

M4 - М3 hamda yillik tijoriy banklarining depozitli sertifikatlaridan iborat.

AQShda pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va Germaniyada - 3 ta, Angliya va Fransiyada - ikkita pul agregatidan foydalaniladi.

Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan to'gYi pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Rossiya Federatsiyasida muomaladagi jami pul massasi hisob-kitobi uchun quyidagi pul agregatlari qollaniladi.

MO - naqd pullar;

Ml agregati - MO agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar (maxsus schyotlar, kapital qo^ilmalar schyotlari, akkreditiv va chek schyotlari, mahalliy byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, uyushmalari, jamoat va boshqa tashkilotlaming schyotlari, davlat sugYirta mablaglari, uzoq muddatga kreditlash fondi)dagi mablaglar tijorat banklariga qo^ilmalar va jamg^arma banklaridagi talab qilib olinadigan depozitlaming yiglndisiga teng;