formulaga mos keladi, ya’ni ularda uglerod atomlarining soni kislorod atomlarining
soniga teng. Oddiy uglerodlar hosil qilish bilan gidrolizlanadigan uglerodlar murakkab
uglevodlar (polisaxaridlar poliozalar) deyiladi. Ularda uglerod atomining soni kislorod
atomlari soniga teng emas.
Murakkab uglevodlar tarkibi, molekulyar massasi, binobarin, xossalari bo‘yicha
ham juda turlicha. Ularni ikki guruhga bo‘linadi: pastmolekulyar (shakarsimon yoki
oligosaxaridlar "oligos"-grekcha so‘z bo‘lib, kichik kamsonli degan) va yuqori
molekulyar (shakarsimon bo‘lmagan polisaxaridlar). SHakarsimon bo‘lmagan
polisaxaridlar - yuqorimolekulyar massali birikmalar bo‘lib,
ularning tarkibiga yuz
minglab oddiy uglevodlarning qoldiqlari kirishi mumkin. Oddiy uglevodlar -
monozalarning molekulalari uglerod atomlarining sonini saqlaydigan tarmoqlanmagan
uglerod uglerod zanjirlaridan tuzilgan. O‘simlik va hayvon organizmlari tarkibida 5 va
6 uglerod atomli monozalar - pentozalar va geksozalar kiradi.
Uglerod atomlarida gidroksil guruhlar joylashganlar, ulardan biri esa aldegid
(aldoza) yoki keton (ketoza) guruhigacha oksidlangan:
Suvli eritmada, shu jumladan hujayrada monozalar atsielik (aldegidketon)
shakllardan siklik (furanoza, piranoza) shakllarga o‘tadi va teskarisi ham bo‘ladi. Bu
jarayon dinamik izomeriya -tautomeriya nomini oladi.
Monozalar molekulalari
tarkibiga kiruvchi sikllar 5 atomdan (ulardan 4 tasi uglerod va 1 tasi kislorod) tuzilgan
bo‘lishi mumkin - ular furanozali sikl nomini oldi, agar sikllar 6 atomdan tuzilgan
bo‘lsa (5 atom uglerod va 1 atom kislorod) piranozali sikllar deyiladi.
Quyida juda keng tarqalgan monosaxaridlar - glyukoza va fruktozalar uchun aldegidli,
ketonli va siklik shakllar keltirilgan:
Monosaxaridlar molekulalarida 4 ta turli xil o‘rinbosarlar bilan bog‘langan
uglerod atomlari mavjud. Ular asimmetrik nomini olgan. Monozalar molekulalarida
asimmetrik uglerod atomlarining bo‘lishi tekis qutblangan yorug‘lik nurini burish
qobiliyatiga ega bo‘lgan optik izomerlarni paydo bo‘lishiga olib keladi. Burish
yo‘nalishini "+" (o‘ngga surish) va "-" (chapga burish) bilan belgilanadi.
Nisbiy
burilish monozalarning muhim xususiyati hisoblanadi. Vaqt o‘tishi bilan
monosaxaridlarning yangi tayyorlangan eritmalarning qutblangan nurni burish
burchagi o‘zgara boradi va ma’lum qiymatga etgandagina o‘zgaradi. Bunday
hodisa mutarotatsiya nomini oladi. Masalan, D-glyukoza yangi tayyorlangan
eritmasining nisbiy burishi +106 ga teng. Vaqt o‘tishi bilan burish burchagi kamaya
borib uning qiymati +52,5 ga etgandan keyin o‘zgarmaydi: odatda bu qo‘yidagicha
tasvirlanadi: +106 - -52,5. Uglerod oxirgi asimmetrik atomida ON va N guruhlarining
joylashuviga qarab monozalarni D va L - qatorlarga bo‘lishni E. Fisher taklif qilgan.
Gidroksil guruh glyukozadagi 5 uglerod atomining o‘ng
tomonida yozilgan
monosaxaridlarni D-qatorga kiritib gidroksil chap tarafda tursa L-qatorga kiritdi.
Keyinchalik bunday maqsadlar uchun glitser aldegidlar glitserin aldegidining
deb
uzayishidan kelib chiqganaldegidli yoki ketonli guruhlarning mavjudligi, hamda
monozalarning siklik shakllarda o‘ziga xossali ON gurhining (glikozidli,
poliatsetalgidroksil) paydo bulishi bu birikmalarning kimyoviy jixatdan o‘zini
tutishni, binobarin, ularni texnologik jarayonlarda o‘zgarishini
belgilovchi
monosaxaridlar - kuchli kaytaruvchilardir. Ularning kumushni kumush oksidini
ammiakli eritmasidan (Ag(NN3)2ON va mis oksidini Su2O feling eritmasi bilan
o‘zaro ta’sir ettirganda cho‘kmaga tushiradi. Kumushni kumush oksidining ammiakli
eritmasidan cho‘kmaga tushirish "kumush ko‘zgu" reaksiyasi deb ataladi. Feling
eritmasi (feling suyuqligi) mis sulfatning suvdagi eritmasi va vino kislotaning natriy
- kaliyli tuzi ishqoriy eritmasini teng xajmida tayyorlanadi.
Sunggi reaksiya
cho‘kmaga tushgan mis oksidi SuO mikdori bo‘yicha qaytaruvchi qandlar mikdorini
aniqlash uchun (Bertran usuli ) foydalaniladi.
Pentozalar qo‘shilganda HCl yoki H2SO4 bilan qizdirilganda 3 molekula
suvni yo‘qotadi va furfurol xosil qiladi:
Furfurol - nonning xushbo‘y hidini hosil qiluvchi moddalar tarkibiga kiruvchi
komponentlardan biridir. Oziq-ovqat texnologiyasida monozalar va boshqa
qaytaruvchi qandlarning (karbonil guruxiga ega bo‘lgan boshqa birikmalar xam -
aldegidlar, ketonlar va shunga o‘xshashlar) aminogurux - NH saqlovchi birikmalar
(birlamchi aminlar, aminokislotlar, peptidlar, oqsillar) bilan o‘zaro ta’siri katta
ahamiyatga ega. Monosaxaridlarning o‘zgarishida 2 jarayon: nafas olish va bijg‘ish
alohida o‘rin tutadi. Nafas olish - bu ekzotermik jarayon bo‘lib,
monozalarning
fermentli oksidlanishi natijasida karbonat angidrid hosil bo‘ladi.
C6H12O6 6O2 6CO2 6H 2O. Моноза
Har bir mol sarflangan glyukozaga (180 g) 2870 kj (672kkal) energiya ajralib
chiqadi. Nafas olish fotosintez bilan bir qatorda tirik organizmlar uchun muhim
energiya manbai bo‘lib hisoblanadi. Nafas olishning aerob va anaerob turlari mavjud.
Aerob (kislorodli) nafas olishda (bu jarayon sxemasini yuqorida ko‘rib chiqdik)
jarayon etarlicha miqdorda havo bo‘lganda boradi. Anaerob nafas olish (kislorodsiz)
mohiyati jihatidan spirtli bijg‘ishdir. 1.Spirtli bijg‘ish. Etil spirti shakarli moddalarni
achitqilar ishtirokida bijg‘itish yo‘li bilan olinadi.
C6H12O6 2C2H 5OH 2CO2
Bunda 1 mol sarflangan glyukozaga 118 kj (28.2 kkal) energiya ajralib chiqadi.
Spirtli ichimliklardan pivo, vino va aroq ishlab chiqarishda spirtli bijg‘ishdan
foydalaniladi. Qimiz tayyorlashda(qimizda 2,5% gacha etil spirti bo‘ladi) va non
pishirish jarayonlarida ham spirtli bijg‘ish sodir bo‘ladi. Hosil bo‘lgan SO2 gazi
xamirning ko‘tarilishini tezlatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
