Toshkent kimyo-texnologiya instituti oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi fakulteti

Aktiv  markazlar  to‘g‘risida  tushuncha:  Katalizator  yuzasida  turli 
aktivlikka  ega  bo‘lgan  adsorbsiya  markazlari  bor.  Bunday  adsorbsion  markazlar 
katalizatorning  aktiv  markazlari  deyiladi.  Kristallchalarning  qirralari  yoki  uchlariga 
joylashgan  atomlar  kristallarning  tomonlari  va  hajmida  joylashgan  atomlarga 
qaraganda  energetik  jihatdan  kam  to‘yingan  bo‘ladi  va  ular  aktiv  markazlarni  hosil 
qiladi.  Akademik  A.A.Balandin  tomonidan  rivojlantirilgan  katalizning  multiplet 
nazariyasiga ko‘ra, katalizatorlarning aktiv markazlari kristall tomonlarida joylashgan 
va  ma’lum  ravishda  joylashgan  bir  qancha  atomlarining  yig‘indisidan  tuzilgan  va 
adsorbsion markazlar hisoblangan kristall murtaklardan iborat. 

---

 
63 
Ular  bir  nechta  atomlardan  tuzilgan,  shuning  uchun  A.A.Balandin  ularni 
multiplet deb ataydi. Aktiv markazlar tarkibidagi adsorbsion markaz soniga qarab: 
-  ikkita adsorbsion markazlarining dubletlar ;  
-  uchta tripletlar, 
-  oltita sekstetlar va h.k.lar tushuniladi. 
Aktiv  markazlarining  yuzasi  umumiy  katalizator  yuzasining  1-2  %  ni  tashkil 
qiladi. 
Yog‘larni gidrogenlash sanoat katalizatorlari quyidagi talablarga javob berishi 
kerak: 
1)  faqatgina  gidrogenlash  jarayonini  tezlatish  qobiliyatiga  ega  bo‘lishi    va 
noxush reaksiyalar yuz berishi kerak emas; 
2) yuqori aktivlik, unumdorlik va selektivlikga ega bo‘lishi; 
3) katalizator salomasdan oson ajralishi; 
4) katalizator bahosi arzon, xomashyo va materiallar serob bo‘lishi kerak. 
Kukunsimon  nikelli  katalizator  aktivligini  aniqlash  uchun,  50g  yaxshilab 
rafinatsiyalangan  kungaboqar  moyini  tezligi  0,18  m
3
/soat  bo‘lgan  vodorod  bilan 
200
0
S  haroratda  1  soat  davomida  gidrogenlanadi.  Katalizator  aktivligi  erishilgan 
moyni to‘yinish darajasi bilan ifodalanadi: 
4470
,
1
100
)
(



M
C
M
n
n
n
А
 
Bu yerda: A – katalizator aktivligi, %; 
               n
M
 – moyni 60
0
S dagi nur sindirish ko‘rsatkichi; 1,4470 –   
               kungaboqar  moyini  y.s.=0  gacha  gidrogenlangandagi  nur  sindirish 
ko‘rsatkichi (60
0
S).  
Moyni nur sindirish ko‘rsatkichini 1·10
-4
 ga pasayishi yod sonini bir birlikka 
kamayishiga mos keladi. 
Nikel asosli katalizatorlar aktivligi bo‘yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi. 
Yuqori aktiv – A=80-100% (moydagi nikel miqdori 0,05%) 
Aktiv – A=70÷100% (moydagi nikel 0,1%) 
O‘rtacha aktiv – A=45-69% (moydagi nikel 0,1%) 
Past aktiv – A=25-44% (moydagi nikel 0,1%) 
Ba’zan  katalizator  aktivligi  yuqoridagi  gidrogenlash  sharoitiga  eritilgan 
salomasni erish harorati bilan ifodalanadi. 
Aktivlikka  mos  holda  salomasni  erish  harorati  va  moyni  to‘yinmaganlik 
darajasining o‘zgarishi quyida ko‘rsatilgan. 
 
A %  30  37  45  51  58  66  73  80  88  96  100 
t, 
0
C  20  25  30  35  40  45  50  55  60  65  69  
 
Salomasning  erish  harorati  nafaqat  gidrogenlash  (to‘yinish)  chuqurligiga, 
balki jarayon selektivligi va monoto‘yinmagan kislotalar izomerlarining to‘planishiga 
ham  bog‘liq.  Shu  sababli  katalizator  aktivligini  erish  harorati  bilan  baholash  bir 
tomonlama natija beradi. 
 
 

---

 
64 
Katalizator  selektivligini  baholash  uchun  1kg  puxta  rafinatsiyalangan 
kungaboqar  moyi  turbina  aralashtirgichli  reaktorda,  200
0
C  haroratda  barbotajdagi 
tezligi  0,12  m
3
/soat  bo‘lgan  vodorod  va  tarkibidagi  nikel  konsentratsiyasi  0,05  yoki 
0,1%  bo‘lgan  moy  bilan  nur  sindirish  ko‘rsatkichi  1,4540  –  1,4530ga  yetguncha 
gidrogenlanadi.  Jarayon  berishi  davomida  gidrogenizatdan  namuna  olinadi,  olein  va 
linol  kislotalar  glitseridlari  bo‘yicha  reaksiya  tartibi  aniqlanadi,  xomashyodagi  bu 
kislotalarning  gidrogenlanish  tezlik  konstantasi  va  gidrogenlash  selektivlik 
koeffitsienti ushbu formula bo‘yicha hisoblanadi. 
 
S
l
 = K
l
/K
ol 
 
Ko‘p  hollarda  linol  kislotasi  atsillarining  gidrogenlanish  reaksiyasi  tartibi 
jarayon  borishiga  qarab  nolinchidan  birinchigacha  o‘zgaradi.  U  holda  selektivlikni 
quyidagi tenglama bilan qulay hisoblanadi. 
 
S
l
 = (O
l
 – O
lo
) / (L
o 
– L), 
 
Bu yerda: S
l
 – linol kislota glitseridlari bo‘yicha selektivlik  
               koeffitsienti; 
               L
o
, L – linol kislotasining boshlang‘ich va oxirgi miqdori;  
               O
lo
, O
l
 – olein kislotasining boshlang‘ich va oxirgi miqdori. 
Nikel asosli katalizatorlar selektivligi bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi. 
 
 
S
l
 
S
l
 
Yuqori selektiv 
25-50 
0,96-0,99 
Selektiv  
15-24 
0,90-0,95 
O‘rtacha selektiv 
10-14 
0,78-0,88 
 
Katalizatorni izomerlash qobiliyati uch usuldan biri bilan baholanadi. 
1.  Linol  kislotasining  gidrogenlanishi  va  transizomerizatsiya  tezlik 
konstantalari nisbati:  A
t
 = K
t
/K
l
 
2.  Yog‘dagi  linol  kislota  miqdorining  kamayishi  bilan  transizomerlar 
miqdorining oshish nisbati: A
t
 = ∆T/∆L 
3.  Yog‘  yod  sonining  pasayishi  bilan  transizomerlar  miqdorining  oshish 
nisbati:  A
t
 = ∆T/∆y.s. 
Bu yerda: A
t
 – katalizator izomerlash aktivligi, K
t 
– transizomerizatsiya tezlik 
konstantasi; ∆T – transizomerlar miqdorining oshishi, %; ∆L – yog‘ glitseridlaridagi 
linol kislotasi miqdorining kamayishi, %; ∆y.s. – yog‘ yod sonining pasayishi, % 
Yuqori  izomerlash  qobiliyatiga  ega  bo‘lgan  katalizatorlar  uchun  Kt/Kl  va 
∆T/∆L nisbatlar 0,9-1,2 g oraliqda bo‘ladi. 
Yog‘larni gidrogenlashda nikel asosidagi katalizatorlar ishlatiladi, shuningdek 
nikel va mis katalizatorlari ham ishlatiladi. Qo‘shimcha sifatida xrom, titan, palladiy, 
platina va boshqa metallar ishlatiladi. 
 
 

---

 
65 
Katalizatorlar  strukturasiga  ko‘ra  kukunsimon  va  granullangan,  qotishma 
holida  bo‘ladi.  Kukunsimon  katalizatorlar  suspenziya  (yog‘da)  ko‘rinishida 
ishlatiladi,  ularni  dispersli  yoki  suspenziyalangan  deyiladi.  Qotishma  bo‘laklarini 
kattaligi  10-15 mm bo‘lsa, ularni turg‘un katalizatorlar deyiladi. 
Katalizatorlarni  yuzasini  ko‘paytirish  uchun  metallarni  yuzasi  g‘ovakli 
bo‘lgan  materialga  cho‘ktiriladi.  Bu  usul  bilan  olingan  katalizatorni  eltuvchili 
katalizator deyiladi. 
Katalizatorlar olinish usuliga qarab ikkiga bo‘linadi. 
1) cho‘ktirilgan 
2) qotishmali.