Toshkent kimyo-texnologiya instituti oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi fakulteti

9, 10 – MA’RUZA  
 
YOG‘LARNI GIDROGENLASh KATALIZATORLARI 
 
Reja:  Gidrogenlash  jarayonida  katalizatorlarning  ahamiyati.  Katalizatorning 
harakatining mohiyati. Aktiv markazlar to‘g‘risida tushuncha. Gidrogenlashda kataliz 
mexanizmi. Katalizatorlarga qo‘yiladigan talablar. Sanoat katalizatorlari.  
 
Gidrogenlashda  katalizning  mexanizmi.  Vodorod  va  to‘yinmagan  modda  – 
etilen  katalizator  yuzasiga  adsorbsiyalanadi  va  aktivlashgan  holga  keladi. 
Aktivlashgan  vodorod  va  to‘yinmagan  modda  molekulalari  bir-biriga  juda  yaqin 
joylashgan  bo‘lsa,  ular  o‘zaro  reaksiyaga  kirishib,  gidrogenlash  jarayoni  sodir 
bo‘ladi.  Natijada  to‘yingan  modda  etan  hosil  bo‘lib,  u  fizikaviy  adsorbsiyalangan 
bo‘lgani uchun katalizator yuzasidan oson desorbsiyalanadi. 
Kataliz  mexanizmini,  xemosorbsiyaning  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar 
molekulalarini  aktivlashtirish  nuqtai  nazaridan  etilenni  gidrogenlanishini  quyidagi 
sxema orqali ifodalash mumkin.       
    K + H
2             
(K) (H
2
)
ad.akt 
;                                       
   K + C
2
H
4
         (K) (C
2
H
4
)
ad.akt 
; 
               (K) (H
2
)
ad.akt
 + (K) (C
2
H
4
)
ad
.
akt
        (K) (H
2
)
ad.akt
  (C
2
H
4
)
ad.akt
  
               K (C
2
H
6
)
ad.fiz.
        K + C
2
H
6
  
Bu  yerda:  (H
2
) 
ad.akt
  va  (C
2
H
4
) 
ad.akt
.  –  aktivlashib  adsorbsiyalangan  vodorod  va 
etilen, K-katalizator. 
To‘yinmagan birikmalar qo‘sh bog‘larini vodorod bilan to‘yintirish murakkab 
bo‘lib,  u  ikki  bosqichda  kechadi.  Dastlab  qo‘shbog‘ni  bitta  uglerod  atomi  vodorod 
bilan  to‘yinadi,  keyin  ikkinchisi  to‘yinadi.  Shunday  qilib,    gidrogenlash  jarayoni 
yarim gidrogenlanish oraliq faza orqali boradi. Buni quyidagilardan ko‘rish mumkin. 
 
- CH = CH - + vodorod       - CH
2
 – CH- +  vodorod       –  CH
2
 – CH
2
 –     
                          tez         - CH=CH- + vodorod 
 - CH 
2
 – CH -  
                        sekin      - CH
2
 – CH
2
 - + vodorod   
Yarim  gidrogenlanish  oraliq  fazada  yarim  gidrogenlangan  mahsulot  hosil 
bo‘ladi, u juda chidamsiz modda, undan to‘yinmagan modda hosil bo‘lishi bilan bir 
atom  vodorod  ajralishining  tezligi,  to‘liq  gidrogenlanish  tezligidan  mahsulotni  shu 
xususiyati,  gidrogenlash  jarayoni  davrida,  to‘liq  gidrogenlanmagan  yog‘larni 
xossalariga ta’sir qiluvchi turli oraliq mahsulotlarni hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.