Toshkent kimyo-texnologiya instituti oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi fakulteti

 Katalizator  harakatining  mohiyati.  Kimyoviy  reaksiya  amalga  oshishi 
uchun  molekulalar  to‘qnashishi  kerak,  lekin  to‘qnashishlarning  juda  kam  qismi 
molekulalarning  birikishiga  olib  keladi.  Bu  shu  bilan  izohlanadiki,  juda  kam  qism 
molekulalarning energiyasi bog‘larni uzib, yangi bog‘lar hosil qilish qobiliyatiga ega. 
Molekulaning bu minimal energiyasi, reaksiyaning energiya aktivligi deyiladi. 
 
 
 

---

 
62 
 
Katalizator  reaksiyaga  kirishuvchi  moddalar  bilan  birikib,  yuqori  reaksiya 
qobiliyatli  yuzani  hosil  qiladi,  atomlararo  bog‘lanishni  parchalab,  ularni  tuzilishini 
o‘zgartiradi. 
Katalizatorlar  reaksiya  tezligini  10
6
-  10
16
  marta  tezlashtiradi.    Gidrogenlash 
jarayonining energiya aktivligi 700 kJ/mol dan 40-60 kJ/molgacha kamaytiradi. 
Gidrogenizatsiya quyidagi bosqichlardan iborat: 
1) reaksiyaga kirishuvchi moddalarni katalizator yuzasiga keltirish;  
2) bu molekulalarni katalizator yuzasida adsorbsiyasi; 
3)  sorbsiyalangan  molekulalarning  kimyoviy  almashinish  va  mahsulot  hosil 
bo‘lishi; 
4) mahsulot molekulalari bog‘larining katalizator yuzasidagi sarfi; 
5) katalizator yuzasidan ularni ajratish. 
Katalizator yuzasida ikki xil adsorbsiya yuz beradi. 
1)  fizikaviy 2) xemosorbsiya (aktivlashtirilgan adsorbsiya) 
Fizikaviy  adsorbsiyada  adsorbsiyalangan  molekulalar  yuza  atomlari  bilan 
o‘zaro ta’sir qilmaydi. Molekulalar xususiyati o‘zgarmaydi, biroq molekulalar yuzaga 
mustahkam bog‘langan bo‘ladi. 
Fizikaviy sorbsiyada molekulalarning desorbsiyasi oson va tez o‘tadi. Harorat 
ko‘tarilishi  bilan  fizikaviy  adsorbsiya  kamayadi  va  tez  yo‘qoladi,  bu  fizikaviy 
adsorbsiyalangan  molekulalar  bilan  qattiq  jism  sirtining  o‘zaro  ta’siri  juda  ham 
kuchsiz ekanligini bildiradi. 
Fizikaviy  adsorbsiyadan  farqli  o‘laroq,  xemosorbsiya  katalizatorning  butun 
yuzasida ro‘y bermay, balki ayrim qismlarida (aktiv markazlarda) yuz beradi. 
Xemosorbsiyada  molekulalar  aktivlashadi.  Harorat  ko‘tarilishi  bilan 
xemosorbsiya tezlashadi. Xemosorbsiya natijasida adsorbent sirti bilan sorsiyalangan 
modda o‘rtasida kimyoviy ta’sir vujudga keladi, natijada xemosorbsion birikma hosil 
bo‘ladi. Xemosorbsiya tanlash xususiyatiga ega, ya’ni modda va katalizator o‘rtasida 
kimyoviy  muvofiqlik  bo‘lishi  kerak.  Masalan,  platina,  palladiy,  nikel  vodorod  va 
to‘yinmagan  birikmalarni  xemosorbsiyalash  qobiliyatiga  ega.  Vodorodning  yuqori 
kimyoviy  aktivlikka  ega  bo‘lgan  erkin  atomlari  nikel  bilan  birikib  gidridlar  hosil 
qiladi: 
 
H : H        H  + H;  H + Ni       NiH