Toshkent kimyo-texnologiya instituti oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi fakulteti

 
 

---

 
151 
25-MA’RUZA  
 
SOVUN PIShIRISh JARAYONI ASOSLARI 
 
Reja: Neytral yog‘larni sovunlanishi. Yog‘ kislotalarini neytralizatsiyasi. Yog‘li 
aralashmalarni sovunlash uchun ishqor sarfini hisoblash. Sovun pishirish usullari.  
 
Neytral  yog‘larni  sovunlanishi.  Neytral  yog‘larni  sovunlantirish  ishqorlar 
bilan  amalga  oshiriladi  (NaOH,  KOH).  Neytral  yog‘larni  oddiy  sharoitda  karbonatli 
soda sovunlantirmaydi. 
Neytral  yog‘larni  sovunlantirganda  ikkita  reaksiya  sodir  bo‘ladi.  Birinchi 
navbatda uchglitserid gidrolizlanib, glitserin va kislota, keyin yog‘ kislota ishqor bilan 
reaksiyaga kirishib, sovun va suv hosil bo‘ladi. 
 
CH
2
OCOR                                         CH
2
OH 
| 
 
 
 
 
 
| 
CHOCOR          + 3H
2
O                   CHOH        +        3RCOOH 
| 
 
 
 
 
 
| 
CH
2
OCOR                                         CH
2
OH        
 
RCOOH  + NaOH                    RCOONa  + H
2
O 
 
Sovunlanish  reaksiyasi  sekin  boradi,  chunki  yog‘lar  ishqorli  suvda  erimaydi, 
shuning uchun reaksiya tezligiga emulsiyalarni disperslanganligi ta’sir qiladi. 
Masalan:  mol  yog‘ini  sovunlantirish  35  %-li  NaOH  bilan  45
0
C  da  olib 
borilganda disperslikni sovunlanish darajasiga ta’siri 48-rasmda ko‘rsatilgan. 
Emulsiya  dispersligini  oshib  borishi  sovunlanish  reaksiyasining  tezligini  20-
30  marta  ko‘paytiradi.  Reaksiya  muhitida  sekin-asta  sovun  hosil  bo‘lib  borishi  bilan 
yog‘ni  konsentrlangan  sovun  eritmasida  erishi  ortadi,  sovunlanish  tezlashadi  va 
reaksiya tezligi gomogen muhitdagi reaksiya tezligiga yaqinlashadi. 
 
                         48 – rasm. Emulsiyani boshlang‘ich dispersligiga qarab 
yog‘larni sovunlanish tezligini o‘zgarishi. 
S
ovunlash ish  dar
ajasi
 %
 

---

 
152 
1-emulsiyani sovunlanishi emulgatorda olib borilganda; 2-sun’iy olingan emulsiya; 3-
turboaralashtirgich bilan sovunlantirish; 4-qo‘lda aralashtirish 
Shunday qilib tutashish yuzasini kuchaytirish uchun, emulgator bo‘lishi kerak. 
7.6-rasmdagi  egri  chiziqlardan  ko‘rinib  turibdiki,  yog‘larni  sovunlanishi,  sovun 
eritmasida bir necha marta tezroq boradi. 
 
 
Emulgator vazifasini,  dastlabki davrda hosil  bo‘lgan  yoki qo‘shiladigan  sovun 
bajaradi. 
Sovunlanish  tezligi,  sovunlanadigan  massada  20  %  va  undan  ko‘proq  sovun  hosil 
bo‘lganda juda tezlashib ketadi. 
Haroratni ortishi reaksiya tezligini oshiradi, lekin emulsiyani buzulishiga olib keladi. 
Shuning uchun reaksiya boshida  harorat 60-80
0
SC bo‘lishi kerak va sovun to‘plangan 
sari 100-105
0
C gacha ko‘tariladi. 
Ishqor  eritmasining  konsentratsiyasi  oshganda  sovunlanish  tezligi  oshadi.  Lekin 
konsentrlangan  eritma  sovunni  tuzlanishga  olib  keladi.  Shuning  uchun  dastlab 
konsentratsiyasi past bo‘lgan ishqor eritmasi, keyin konsentrlangan eritma ishlatiladi.