Sovunni yuvish qobiliyati. Moddalarning yuvish qobiliyatini bilish uchun avvalo
xo‘llanish nimaligini aniqlashimiz kerak. Yaxshi xo‘llanishda suyuqlik qattiq
jismning ustida tekis yoyiladi va uning yoriqlariga singadi. Yomon ho‘llanish simob
donachalarini oyna ustidagi harakati shaklida ko‘rinadi. Simob oyna yuzasida xech
kanday iz qoldirmaydi. Shuningdek oleofil (moyga moyil) yuzani suv yaxshi
ho‘llamaydi. Bu sirt taranglik bilan tushuntiriladi. Ho‘llanishni yaxshilash uchun sirt
taranglikni kamaytirish kerak. Ma’lumki suvga, ayniksa simobga qaraganda spirt va
kerosin yuzani yaxshi ho‘llaydi. Savol tug‘iladi: Sirt tarangligi yuqori, demak,
ho‘llash qobiliyati past bo‘lgan suvda yuvish qobiliyati kanday amalga oshirish
mumkin? Sirt taranglikni kamaytirish mumkinmi? Mumkin: harorat 20 dan 80
0
C
ortganda sirt taranglik 73 dan 62 erg/sm
3
gacha kamayadi. Bu xech qancha emas.
Agar olein kislotasini natriyli sovunidan 0,1 % qo‘shilsa, suvni sirt tarangligini 26,5
erg/sm
2
gacha pasayadi. Shuning uchun sovunli eritma oleofil yuzada yaxshi yoyiladi
va matoga yaxshi singadi.
Suvni sirt tarangligini kamaytiradigan moddalar sirt faol moddalar deb
aytiladi, yoki ikki jismning fazalararo tutashgan yuzasida to‘planish xususiyatiga ega
bo‘lgan vositachilar sirt faol moddalar deyiladi. Sovunning suvdagi eritmasi ham
SFM dir. Mato yuzasidan kir (qurum, moy) ni ketkazishni quyidagicha tushinish
mumkin.
Sovunni suvda eritilgan eritmasida karboksil guruh (qalpoqcha) qoladi,
uglevodorod guruhi (tayoqcha) esa eritma yuzasiga siqib chiqariladi.Agar sovunni
eritmasiga yog‘ tomchisi yoki boshqa qutbsiz modda tushib kolsa, unda molekulaning
tayoqchasi yog‘ga sanchilib kiradi. Shunday qilib, sovun suvda erimaydigan yog‘
moddalarini eritma bilan bog‘laydi, ya’ni yog‘ tomchisi atirofida, suv va yog‘ni
o‘zaro tutashtirib, yuzalarida monomolekulyar qavat hosil qiladi. Eritmada sovun
molekulalari ko‘p bo‘lganligi uchun, ular yog‘ tomchisi atrofida elastik parda hosil
qiladi. Mato yuzasidan yuvib tashlanadigan qattiq moddalar (kukun) bilan ham
shunday hodisa sodir bo‘ladi. Sovunning eritmasi yuqori xo‘llash qobiliyatiga ega,
shuning uchun sovun eritmaga solingan mato yuzasiga yaxshi yoyiladi. Bunda
sovunning molekulalari o‘zlarining tayoqcha qismi bilan materialga joylashishadi.
Shuningdek sovun kir sirtiga yopishadi.
Sovun
molekulasining
qutbli
qismi
suvli
eritmada
quyidagicha
dissotsiatsiyalanadi:
RCOONa RCOO
-
+ Na
+
Buning natijasida elektr maydoni hosil bo‘ladi. Xo‘llangan material va kir sirtining
elektr zaryadi, bir xil va bir biridan itariladi. Shu tufayli kir, chirk materialdan ajraydi
144
va eritmaga o‘tadi (47-rasm). Xuddi shu zaryad kirning mato yuzasiga qayta
cho‘kishiga va bir biri bilan birlashishiga to‘sqinlik qiladi.
47 – rasm. Yuvish jarayonini sxemasi: a-birinchi bosqich (mato va kirni
ho‘llanishi), b-ikkinchi bosqich (kirni matodan uzilishi), v-uchinchi bosqich (kirni
yuvuvchi eritmada turishi)
145
Takrorlash uchun savollar.
1. Sovun o‘zi nima? Sovun ishlab chiqarishni axamiyati
2. Sovunlarning fizik kimyoviy xususiyatlari.
3. Sovun polimorfmizmi
4. Sovunli eritmaning fizik kimyoviy xossalari.
5. Mitsella hosil qilishni kritik konsentratsiyasi.
6. Sovunlarni eruvchanligi.
7. Sovunni elektr o‘tkazuvchanlik xossasi
8. Sovunni gidrolizi
9. Sovunlarning erituvchanlik qobiliyati (solyubilizatsiya)
10. Sovunli eritmaning sirt aktivligi.
Tayanch so‘z va iboralar.
1. Sovun
2. Eruvchanlik
3. Elektr o‘tkazuvchanlik
4. Zichlik
5. Erish harorati
6. Gidroskopiklik
7. Sovun gidrolizi
8. Yopishqoqlik
9. Sovun polimorfizmi
10. Sovun eritmasi tabiati
11. Anion
12. Kation
13. Mitsella hosil qilish
14. Solyubilizatsiya
15. Sirt aktivlik
16. Ko‘piklanish xususiyati
17. Maydalash-peptizatsiya
146
Do'stlaringiz bilan baham: |