Тошкент кимё технология институти «Саноат экологияси» кафедраси


O’з билимини текшириш саволлари



Download 493 Kb.
bet7/12
Sana29.04.2022
Hajmi493 Kb.
#590203
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Bog'liq
МИНТАҚАВИЙ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР ma\'ruza matni

O’з билимини текшириш саволлари

  1. Сувни табиатдаги o’рни, аhамияти hаqида тушунчангиз?

  2. O’збекистонда сувларни тури ва улардан фойдаланиш hаqида маьлумотингиз?

  3. Сувни муhофаза qилиш hолатини яхшиловчи тадбирларни айтинг?

Таянч сo’з ва иборалар
Инсоният, табиат, саноат, qишлоq хo’жалиги, минтаqавий дарё, маиший сув, омбор, минерал компонентлар, биоген моддалар, сув хавзалари.
6-маъруза
Ер ресурслари ва ундан фойдаланиш


Режа

  1. Ер ресурслари.

  2. O’збекистонда ер ресурслари.

  3. Инсоният ва тупроq. Ерлардан фойдаланиш.

Асосий хаёт муhитларидан бири бo’лмиш ер усти ёки qуруqлик муhити хаётнинг ваqт ва маконида жуда тарли-туманлигини намоён qилади.
Ер юзидаги тупроq qатламининг асосини литосфера ташкил qилади. Литосфера qобиg’и ва ер маg’зи юqори qисмидан ташкил топган. Литосфера ер qобиg’и физикавий-кимёвий жараёнлар маhсулидир. Ер qобиg’ининг qалинлиги 5 км дан 60 км гача етади. Qитъаларда бу qалинлик 40-50, юqори тоg’ларда 85 км ни ташкил qилади. Денгиз ва океанларда эса 6-10 км га боради.
Тупроq qатлами ерда хаётнинг келиб чиqиши билан бир ваqтда пайдо бo’ла бошлаган ва хаётга параллел hолда ривожланган.
Тупроq hосил бo’лиш жараёнининг hар хил кo’ллар билан ривожланишини хаётнинг сувдан qуруqликка чиqиши билан боg’лиq бo’либ, бу hолат бундан 400-500 млн йиллар аввал o’тган ва аста секин тупроq qобиg’и юзага кела бошлаган.
Тупроq qобиg’и турли экосистемаларда учрайдиган o’симликлар o’сиш, ривожланиш ва фотосинтез жараёнининг o’сиши учун зарур бo’лган сув, минерал моддалар, газ билан таъминлайди ва сайёрада органик моддаларнинг hосил бo’лишига асос бo’лади.
Моддалар алмашинуви жараёнида hосил бo’лган биомассанинг 93-95% у ёки бу экосистемада qолади, фаqат 5-7% тупроq эрозияси, сув билан ювилиши жараёнида катта геологик модда алмашинуви жараёнига o’тади.
Сайёра жуда катта ер юзининг фойдали майдони 13,4-13,5 млд гетарга тенг. Шунда 1,45 млд га (10,8%) маданий ерлар, экинзорлар, боg’лар, 2,6-2,9 млд.га (22,1-22,5%) o’тлоqзорлар ва яйловлар ташкил qилади.
Инсон фаолияти натижасида бузилган ерлар майдони 1,1 млд.га экин экишга, o’симлик o’стиришга яроqсиз бo’либ qолди. Инсонлар томонидан хo’жасизларча фойдаланилган ерлар, ландшафтлар – 4,4 млд.га ни ташкил qилади. Чo’л, чалачo’л, тоg’, арктика ва антарктиканинг совуq чo’лларининг майдони – 3,3 млд.га тенг. Инсоннинг салбий фаолияти таъсирида чo’л зоналарининг майдони 1 млд.га кo’пайди.
Маданий ерларнинг 50% майдонидаги тупроq хосилдорлигига qобилиятини йo’qотди. Унинг устига 600-700 млн.га ердаги тупроqнинг hосилдор qатлами ювилиб кетган, 300 млн.га o’тлоqзорлар бузилган. Орол бo’йида сал кам 2млн.га o’тлоqзорлар шo’рлаб кетмоqда.
Маълумки, тупроqда 2-3 см qалинликдаги hосилдор qатлламнинг hосил бo’лишига 300 йилдан 1000 йилгача керак. Hозирги кунда шу бузилган, фойдасиз ерлардан ташqари сайёрада 0,4-0,9 млд.га ишлатилмаган, инсон qo’ли тегмаган ер qолган халос.
Дунё бo’йича энг катта хайдалган ерлар, текислик, адир минтаqаларида дашт ва o’рмонлар зоналарида бo’либ, улар АQШ, Канада, Хиндистон, Хитой, Бразилия, Украина, Россия, O’рта Осиёда жойлашган O’збекистонда 48,2 млн.га ер фондида экин майдонлари 4,5 млн.га ни ташкил этади.
Hозирги кунда кo’п экин майдонлари мелиорация холатини яхшилаш ва уларни муhофаза qилишни талаб qилади.
Евроосиёда жарликларнинг сони 13 млн дан ортиq бo’либ, узунлиги 4 млн км ни ташкил qилади. Бу кo’рсаткич hар йили 20 минг км га кo’паяди. Жарликларнинг o’сиши hар йили экин майдонлари 100-150 минг га га камаяди. Чo’лларда харакат qилувчи qумликлар майдони эса йил сайин 40-50 минг га гача o’сиб бормоqда.
И хил эрозиялар (шамол, сув, лойqа босиш) натижасида тупроq юзасидан hар йили бир гектар ердан o’ртача 30-50 тонна унумдор тупроq йo’qолмоqда.
Шамол билан учиш, сув билан ювилиш натижасида экин майдоларидан ва o’тлоqзорларидан hар йили 2-3 млд. тонна майда тупроq заррачалари ва 100 млн.тонна гумус, 43 млн.т азот, фосфор, калий каби фойдали элементлар, ерга берилган o’g’итнинг 40% ювилиб кетмоqда.
Эрозия натижасида qишлоq хo’жалик экинларидан o’ртача 15-20% кам hосил олинади. Инсон фаолияти натижасида тупроq эрозияси табиий hолга нисбатан жуда hам тез ва кучли o’тади. Бундай hоллар инсонларни ердан, o’тлоq ва o’рмонзорлардан хo’жасизларча нотo’g’ри фойдаланишидан келиб чиqади.
O’збекистоннинг шo’р босган ерларида пахта hосилдорлиги 40-60% га, маккажo’хори hосили 40-50% га, буg’дой hосили 50-60% га камаяди.
Фойдали ерларнинг тупроg’и турли саноат чиqиндилари билан ифлосланиб бормоqда. Ифлословчи моддаларга: захарли гербицидлар, пестицидлар, кон саноатининг, металлургия комбинатининг чиqиндилари, кули, цемент-бетон, радиактив qолдиqлар – тупроqнинг юзини qоплаб o’т o’симликларни, бута ва дарахтларнинг o’сишини, тупроq, hайвонларнинг кo’пайишини qийинлаштириб, o’симликлар, хайвонларга ва инсон хаётига салбий таъсир qилмоqда, сув ва тупроqни иккиламчи заhарламоqда.
Бузилган ерларни биологик рекультивация – qайта табиий hолига тиклаб, у ерларда o’тлоqзорлар, дарахтзорлар, боg’лар бунёд qилиш, табиат гo’заллигини ошириш ва соg’лом табиат баg’рида яшаш керак. Бунинг учун O’збекистонда, минтаqалар миqёсида ерни, тупроqни экологик муhофаза qилишга оид чора-тадбирларни босqичма-босqич амалга оширишни талаб qилинади.
Тупроq O’збекистоннигина эмас, бутун сайёранинг энг бебаhо бойлиги hисобланади. Уни эъзозлаш, асраш керак.
Дунёда бирор нарса йo’qки, унинг яшаш шароити, хаёти ёки hолатини ер ресурсларисиз тасаввур qилиб бo’лмайди. Барча табиат бойликлари qатори ер ресурслари hам экологик hолатини муqобиллаштириб туриш, турли экологик фалокатларнинголдини олишда hамиша инсоннинг меhрига, ёрдамига муhтож.
O’збекистон Республикасининг аграр имконияти жуда катта. Республикамизда етиштирилаётган озиq-овqат маhсулотларининг 98% дан кo’проg’и суg’ориладиган ерлардан олинади. Асосий хаёт муhитларидан бири бo’лмиш ер усти ёки qуруqлик муhити хаётнинг ваqт ва маконда жуда турли-туманлигини намоён qилади.
Дунё бo’йича ва Ер шарининг турли зоналарида 23 та тупроq оилалари аниqланган. Уларга нордон, серилдиз, альфегумус, qo’нg’ир шo’рхаклар, кулранг каби тупроq оилалари киради.
Тупроqнинг тузилишида уни hосил qилувчи заррачалар катта аhамиятга эгадир. Тупроq компонентларида – катта заррачали qум (0,2 мм-20 мк), qумтупроq (2-20 мк), минерал коллоидлар (2 мкдан кичик). 2 мм дан катта шаg’ал бo’лиши мумкин. Тупроq заррачали бo’лса, унинг тузилиши яхши, унда намлик, hаво яхши саqланади. Qумли тупроqнинг зичлиги: 2,4-2,5 г/см3 га тенг.
Ер усти организмлари hар хил экологик гуруhларга бo’линган. Улар яшаш жойига, харакатига, морфологик тузилишига, озиqланишига qараб фарqланади. Эволюцион жараённатижасида 3 млн га яqин хайвонлар, o’симликлар ва турли микроорганизмлар тури ва формалари вужудга келган.
Ер юзида учрайдиган тирик организмларнинг 2,7 млн дан ортиg’и гетеротроф организмлар бo’либ, улар тайёр органик моддалар hосил qиладиган яхши o’симликлар hисобига яшайди.
Сайёрага келадиган qуёш энергияси (1,1-1,7·1020ккал) hисобига атмосфера харакати, денгизларда сув тo’лqинлари, буg’ланиш ва Ерда хаёт жараёни юзага келади, давом этади ва табиатда моддалар алмашинуви бo’либ туради.
Ер муhитида хаёт турлича тарqалган. Масалан, qуруqликда тирик организмлардан хайвонлар 5 м чуqурликкача, o’симликлар илдизлари 17-20-53 м чуqурликкача боради. Ботqоqликларда – 0,5 м, кo’лларда 25(50) м, денгизларда – 100м, океанларда (-200-18000 м) чуqурликларда тирик организмлар учрайди.
Тирик мавжудотлар Сайёранинг ер qобиg’ини hосил qиладиган биогеохимик тирик кучдир.
Табиатда учрайдиган o’симликларнинг кo’пчилиги инсон томонидан маданийлаштирилган. Уларни сони 2,5 мингдан ортиq, бутун олам o’симликларини 10% ни ташкил этади.
Ер-hаво муhитида бир хужайрали o’симликлар, 4 минг ёшга эга бo’лган чинор, эман, шамшод номли дарахтлар бор.
Ер юзидаги хайвонлар hам турличадир. Масалан, qушлар 8600 турда, балиqлар 25 минг, сув ва qуруqда юрувчилар – 1900, судралиб юрувчилар – 6000, сайрайдиган qушлар – 5100, сут эмизувчилар – 2500, кемирувчилар – 2500 турга етади. Умуртqалилар сони – 50000 дан кo’п.
Ер юзидаги хайвонлар катта-кичиклиги, оg’ирлиги бo’йича hар хилдир. Масалан, кo’к китлар узунлиги 30 м, оg’ирлиги135 тонна келади. Туg’илган китча узунлиги 7 м, оg’ирлиги 2 тонна бo’либ, hар куни 100 кг га катталишиб, 7 ойлик бo’лганда оg’ирлиги 20 тоннага етади.
Инсон хаётида озиq-овqат манбаи hосил qилишда 20 га яqин o’симлик тури ва уларнинг юзлаб навлари, шу жумладан ер юзидаги хайвонларнинг юзлаб тури qатнашади, муhитни соg’ломлаштиришда иштирок этади.

Download 493 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish