Тошкент кимё-технология институти “менежмент ва касб таълими” факултети

 
Оқсиллар. 
Оқсиллар тирик организмларнинг хаётида муҳим роль ўйнаб, мусқўл, асаб, 
қон мия тўқималарининг асосий таркибий қисмини ташкил этади. Оқсиллар 
бошқа органик моддалардан таркибида азот борлиги билан ажралиб туради. 
Оқсиллар таркибида азот миқдори доимий бўлиб, ўрта ҳисобда 16 фоизни ташкил 
этади.
Организмда оқсил етишмай қолса, қон оқсил бўлиши камаяди, ривожланиш 
секинлашади, тирик организмнинг химоя қилиш қобилияти ҳам сустлашади, асаб 
системаси, жигар ва бошқа аъзоларнинг фаолияти бузилади. Бундан ташқари 
оқсиллар организмда керакли ферментлар, витаминлар ва гармонларнинг ҳосил 
бўлишида иштирок этади, углеводлар ва ёғларда энергия берувчи модда 
вазифасини бажаради. Организмда 1 г оқсил оқсидланганда 4,0 ккал ёки 16,7 кЖ 
энергия ажралиб чиқади. Овқатланишнинг физиологик нормасига кўра 
рациондаги умумий калориянинг 14 фоизи оқсиллар ҳисобига тўғри келиши керақ 

---

Оқсилга бўлган суткалик эхтиёж одамнинг ёши, жинси ва меҳнат фаолиятига 
қараб 80—100 граммни ташкил этади.
Оқсиллар ҳайвон ва ўсимлик маҳсулотлари таркибида учрайди. Масалан, 
оқсилларнинг миқдори гўштда 14—20, балиқда 13—18, пишлоқда 18—25, сутда 
3— 4, бўғдой унидан тайёрланган нонда 6—10, сабзавотларда 0,5—6,5, меваларда 
0,2— 1,5, картошкада 1,5—2,0, тухумда 12—13 фоизни ташкил этади.
Оқсиллар юқори молеқўлали коллоид бирикма бўлиб, аминокислоталардан 
ташкил топган. Хозирги кунда табиатда 150 дан ортиқ аминокислота борлиги 
маълум бўлсада, шулардан 20 таси оқсиллар ҳосил бўлишида иштирок этади.
 
Витаминлар. 
Витаминлар организмнинг нормал ривожланишида муҳим аҳамиятга эга 
бўлган ҳар ҳил кимёвий тузилишдаги биологик фаол органик бирикмалардир.
Витаминлар озиқ-овқат маҳсулотларининг таркибий қисми ҳисобланади, 
лекин улар оқсиллар, углеводлар, ёғларга нисбатан жуда оз миқдорда талаб 
қилинади. Витаминлар организмнинг ўсиши, умумий ривожланиши, янги 
тўқималар ҳосил бўлиши, моддалар алмашинуви, овқатнинг ҳазм бўлиши ва 
бошқа хаётий жараёнларда фаол иштирок этади. Кўпчилик витаминлар оқсиллар 
билан бирикиб ферментлар ҳосил қилади. Истеъмол қилинаётган овқатда 
витаминларнинг етишмаслиги натижасида киши касалланиши, бу касалликлар ўз 
вақтида, даволанмаслиги сабабли ўлимга ҳам олиб бориши мумкин.
Витаминларни 1881 йилда рус врачи Н. И. Лунин кашф этган. У ҳайвонлар 
устида тажриба олиб бориб, уларнинг нормал хаётини таъминловчи оқсиллар, 
углеводлар, ёғлар ва минерал моддалардан ташқари яна қандайдир хаёт учун 
зарур бўлган органик моддалар мавжуд, деган ҳулосага келди. 1911 йилда эса 
поляк олими Казимир Функ шоли кепагидан кристалл холдаги биологик кучли 
модда ажратиб олишга муваффак бўлди. Бу модда текширилганда унинг 
таркибида амин гуруҳи борлиги аниқланган. Шунинг учун Қ Функ бу 
бирикмаларни витаминлар, яъни таркибида азот тутувчи ва хаёт учун зарур 
моддалар деб атади.
Хозиргача 50 дан ортик витаминлар ва витаминларга ўхшаш моддалар 
аниқланган бўлиб, шулардан 20 тасининг киши саломатлиги учун аҳамияти жуда 
каттадир. Буларнинг кўпчилиги лотин алифбесининг ҳарфлари билан бошланади 
(масалан. А, В,
 С,
Д, Е витаминлари ва ҳоқазо). Эрувчанлигига қараб витаминлар 
икки гуруҳга: сувда эрийдиган ва ёғларда эрийдиган витаминларга бўлинади.