68
Ko‘kyo‘tal mikrobi qat’iy aerob, oddiy oziq muhitlarida o‘smaydi, chunki bunda yog‘
kislotalari to‘planib, bakteriyalarning ko‘payishini to‘xtatadi. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisini qon
aralashtirilgan kartoshka-glitserinli 25% muhitlarda (Borde-Jangu ozig‘i) ko‘paytiriladi. Hozir
yarim sintetik kazein-ko‘mirli qonsiz agarda (KKA muhit) keng foydalaniladi,
chunki bu muhit
arzon va oson tayyorlanadi. Oziq muhitida ko‘kyo‘tal mikrobi 24-72 soatdan so‘ng mayda,
bo‘rtgan, simob tomchilariga o‘xshash yaltiroq, qora rangli koloniyalar hosil qiladi. Ko‘kyo‘tal
mikroblari mayda, diametri 1-2 mm yaltiroq, chetlari tekis bo‘rtgan S-shaklidagi koloniyalar (I-II
f) hosil qilib, o‘ziga xos, ya’ni gomologik immun zardoblar bilan agglyutinatsiya reaksiyasini
beradi.
Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisining eski kulturasi,
aksincha yirik, diamtri 3-4 mm bo‘lgan,
chetlari notekis, yassi R-1 shakldagi koloniyalar (III-IV f) hosil qiladi.
Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi biokimyoviy xususiyati bo‘yicha faol emas, qand, oqsil va
mochevinalarni parchalamaydi, nitratlarni qaytarmaydi, katalaza hosil qiladi.
Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi temperaturaga chidamsiz ekzotoksin ishlab chiqaradi.
Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi
gialuronidaza, letsitinaza, gemagglyutinlarni hosil qiladi va quyon,
qo‘y, buzoq va odam qonidagi zardobni ivitadi.
Bordotella urug‘iga mansub bakteriyalar O-antigen va turli maxsus agglyutininlarga ega
B.pertussis turiga agglyutinogen-1; parapertussis ga 14, B. Bonchisepticis-12 agglyutininlar xos.
Ko‘kyo‘tal va parako‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchisi fizik va kimyoviy omillar, tashqi muhitga
chidamsiz, quyosh nuri va dezinfeksion moddalar ta’sirida tezda o‘ladi. Ko‘kyo‘tal bilan tabiiy
sharoitda hayvonlar kasallanmaydi.
Ko‘kyo‘tal bilan odatda bolalar og‘riydi. Kasallik tipik simptomlar va siklik tarzda o‘tishi
bilan ta’riflanadi. Ko‘kyo‘tal qo‘zg‘atuvchilari yuqori nafas yo‘llari orqali organizmga kirib,
traxeya va bronxlar shilliq pardasining kataral yallig‘lanishiga sabab bo‘ladi.
Kasallikning kataral davri 2 xafta chamasi davom etadi va nafas bo‘g‘ilib qoladigan darajada
tutib turadigan yo‘tal bilan davom etuvchi konsulsiv (talvasali) davriga o‘tadi, bunda goho har xil
tashqi ta’sirotlar (tovush, bemorni ko‘zdan kechirish, in’eksiya qilish) tufayli yo‘tal tutib
qolaveradi. Konsulsiv davri 4-6 xafta davom etadi va yo‘tal xurujlari
qolib ketganidan keyin
sog‘ayishi bilan tugallanadi. Bemorlar, shuningdek sog‘lom bakteriya tashuvchilar infeksiya
manbai bo‘lishi mumkin. Kasallikning kataral davrini boshidan kechirayotgan bemorlar kasallik
yuqtiruvchi manba sifatida ayniqsa xavflidir. Kasallikning asosiy o‘tish yo‘li havo-tomchi yo‘lidir.
Ko‘kyo‘tal bakteriyalari tashqi muhitda kam chidamli bo‘lgani uchun buyumlar infeksiya
yuqishida rol o‘ynamaydi. Kasallikdan so‘ng mustaxkam va uzoq
davom etadigan immunitet
qoladi.
Laboratoriya diagnostikasi uchun bakteriologik usul qo‘llaniladi. SHu maqsadda bemordan
balg‘am yoki xalqum va burundan shilliq modda olinib Borde-Jangu, sut-qonli yoki gidrolizat-
kazeinli, kazein-ko‘mirli muhitlarga ekiladi. Begona mikrofloralar o‘sishini to‘xtatish uchun oziq
muhitlarga penitsillin qo‘shiladi, 3-5 kundan so‘ng oziq muhitlarda koloniyalar o‘sib chiqadi,
so‘ngra ulardan sof kulturaajratib olinib, uning morfologiyasi, o‘sishi, biokimyoviy, antigenlik va
biologik xususiyatlari o‘rganiladi. Teri-allergik sinamasi ham qo‘llaniladi. Ko‘kyo‘tal mikrobni
tezda aniqlash uchun tezkor immunoflyuoressent usuldan foydalaniladi.
Kasallikning oldini olish uchun umumiy profilaktika choralari ko‘riladi.
Hozirgi vaqtda
adsorbsiya qilingan ko‘kyo‘tal-bo‘g‘ma qoqshol vaksinalar (AKDS) bilan bolalar emlanadi. Bu
vaksina tarkibida 40 mlrd. o‘ldirilgan ko‘kyo‘tal mikroblari bo‘ladi. AKDS vaksina bilan bolani 2,
3, 4, 16 oyligida emlanadi.
SIL QO‘ZG‘ATUVCHISI
Mikobakteriyalar oilasiga sil qo‘zg‘atuvchisi – Mycobacterium tuberculosis va moxov
qo‘zg‘atuvchisi – Micobacterium liprae kiradi. Mikroorganizmlar hujayra pardasida yog‘-
mumsimon moddalar ko‘p bo‘lganligi uchun ular kislota, spirt va ishqorlarga chidamli bo‘lishi
bilan ajralib turadi, ularni bo‘yash uchun konsentrlargan bo‘yoqlar va qizdirish usulidan
foydalaniladi (Sel-Nilsen metodi). Bo‘yalgan mikobakteriyalar qiyinchilik bilan rangsizlanadi.
Ularning ko‘pchiligi – tuproqda, ba’zi oziq-ovqat mahsulotlarida yashovchi saprofitlardir.
Sil qo‘zg‘atuvchisini Mycobacterium tuberculosis 1882 yili R. Kox kashf etgan.
69
Morfologiyasi va biologik xossalari.
Mycobacterium lar shu tipik vakillari bo‘lib, kislotalar ta’siriga hammadan ko‘ra ko‘proq
chidaydi. Balg‘am yoki organlardan tayyorlangan surtmalarda mikobakteriyalar kattaligi 1,5-4x4
mkm
keladigan kichkina, ingichka tayoqcha shaklida ko‘rinadi, gram musbat. Sun’iy oziq
muhitlarida tarmoqlanadigan formalar hosil qilishi mumkin. Sil mikobakteriyalari ko‘p darajada
polimorf bo‘ladi: tayoqchasimon, donador, ipsimon, kokksimon, filtrlanadigan va L- formalari
uchraydi.
Patogen mikobakteriyalarning 4 ta tipi tafovut qilinadi.
Mycobacterium tuberculosis (odamlarga xos tipi).
Mycobacterium bovis (xo‘kizlarga xos tipi).
Mycobacterium avium (parrandalarga xos tipi).
Mycobacterium tuberculosis mirium (dala sichqonlarga xos tipi).
Sil mikobakteriyalarining hamma tipi morfologik jihatidan bir-biriga o‘xshash bo‘lib, bir
xildagi oziq muhitlarda o‘sadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
