Ma'ruza: 1-mavzu

ma'ruza: 1-mavzu
Iqtisodiyotdagi axborot jarayenlari hozirgi vaqtda qisqacha muddatda yangilanib tezkor ravishda rivojlanmoqda. Hozirgi vaqtda rivojlangan axborot texnologiyalarini bir qator alomatlari bo'yicha ajratish mumkin.

1-alomat. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalardagi (AAT) amalga oshirish usuli bo'yicha an’anaviy va zamonaviy axborot texnologiyalariga ajratiladi. An’anaviy deganda AAT ma’lumotlarni markazlashtirilgan holda, hisobotlarni shakllantirishda mehnat sarflarini kamaytirish maqsadida ishlatiladi. Zamonaviy axborot tizimlari haqiqiy vaqt bo'yicha boshqaruv jarayenining axborot bilan ta’minlash bilan bog'liq.

2-alomat. Boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo'yicha quyidagilarga bo'linadi:

a) ma’lumotlarni elektron ishlab chiqish;

b) boshqaruv vazifani avtomatlashtirish;

c) elektron ofis dasturlari;

d) ekspert tomonidan quvvatlash.

3 – alomat. Amalga oshiriladigan texnologik operatsiyalarning sinfi bo'yicha quyidagilarga bo'linadi:

a) matnli tizimlar bilan ishlash;

b) jadvalli protsessor bilan ishlash;

c) chizmali ob’ektlar bilan ishlash;

d) multimediyali tizimlar;

e) gipermatnli tizimlar.

4- alomat. Foydalaniladigan interfeysi turi bo'yicha: a) paketli interfeys; b) dialogli interfeys; v) tarmoqli interfeys.

5-alomat. Tarmoqli usuli bo'yicha: a) mahalliy; b) ko'p darajali c) taqsimlanganlar.

6-alomat. Muammo sohalariga xizmat ko'rsatish bo'yicha: a) statistika hisobi; b) buxgalteriya hisobi; c) bank faoliyati; d) marketing faoliyati.

AATning hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan va qo'llaniladigan zamonaviy axborot texnologiyalari elektron ofis, dialogli va tarmoqli interfeys hisoblanadi.

Tizim uchun quyidagi asosiy xususiyatlar mavjud: murakkabligi, bo'linishlik, yaxlitlilik, unsurlarning ko'p turliligi, tarkiblashtirilganligi.

AAT - bu axborotlar, axborotlarni ishlab chiqishda qo'llaniladigan iqtisodiy, matematik usul va modellar hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishga mo'ljalangan texnik dasturiy, texnologik ta’minlash vositalar va mutaxassislarning majmuisidir.

AATning asosiy tarkibiy unsurlari: texnik ta’minot, dasturiy ta’minot, telekommunikatsiyalar tashkiliy ta’minot, dasturiy protseduralar.

Tasniflanish alomatlari:

1). Boshqaruv ob’ektlarining faoliyat sohalari bo'yicha bo'linadi:

a) Ishlab chiqarish AATlari;

b) Transport va aloqa axborot tizimlari;

c) Qishloq xo'jaligi AATlar;

2). Boshqaruv jarayenlarining turlari bo'yicha:

a) o'rgatuvchi AAT;

b) texnologik jarayenlarini boshqarish AAT;

c) tashkiliy texnologik jarayenlarni boshqarish AATlari;

d) ilmiy tadqiqotlarning axborot texnologiyalari;

3). Davlat boshqaruvi tizimidagi darajasi bo'yicha quyidagicha bo'linadi:

a) tarmoqlar AAT;

b) xududiy AAT;

c) tarmoqlararo AATga.

AATlari natijalarni belgiluvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:

1) avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborotlarni ishlab chiqish va boshqaruv qaror qabul qilishda mutahassisning faol ishtirok etilishi;

2) aniq iqtisodiy ob’ektida amalga oshirilayotgan jarayenlarining zamonaviy dasturiy texnik va texnologik platformalarga asoslanganligi.

3) foydalanuvchilarning talablariga muvofik axborotlashtirish sohada ilmiy va amaliy ishlarni yaratish va amalga tadbiq etish;

4) Boshqaruv sohasida samaradorlikning berilgan Nizomlarni hisobga olish bilan amaliy vazifalarni hal qilish;

5) Tashkiliy vazifaviy o'zaro hamkorlik, uning matematik modeli va dasturiy ta’minlanishi shakllanishi.

Hozirgi paytda tayer instrumental dasturiy vositalar mavjud, ularning shaxsiy dasturiy yo'naltirilgan mahsulotlar amaliy dasturlar paketlarini tez holda ishlab chiqarishga imkon beradi. Buning uchun o'z sohasini yaxshi mutaxassisi bo'lishi kerak.

2.2-ilova

2. Korxonada avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarining (AAT) tasnifi

Hozirgi vaqtda AANni juda tez tarqalishiga sababchi AATlar tasniflanishi bir qator alomatlar bo'yicha amalga oshiriladi. Ulardan eng ahamiyatlisi - faoliyatni yo'naltirish bo'yicha axborot tizimlarini tasniflash: umumdavlat va tarmoqlararo AATlari. Tarmoqlararolar o'z navbatida, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohasi hamda fan mao’rif sohasiga tegishli AATlarga ajratiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi AATlar o'z navbatida tashkilot va yirik firmalarning AATlariga bo'linadi. AATlar o'z navbatida korxonalardagi axborot boshqaruv tizimiga va texnologik jarayenlarning axborot boshqaruv 2-chizma. Yirik korxonaning AAT tasnifi tizimga bo'linadi. Noishlab chiqarish sohadagi AAT, o'z navbatida transport, aloqa, savdo, bank, moliya- kredit, ijtimoiy jarayenlardagi AATga bo'linadi.

Korxona miqyesida barpo etiladigan AATning tasnifi 2 chizmada keltirilgan.

Axborot jarayonlarini tashkil qilishiga ko'ra AATlar ikki sinfga: boshqaruvchilar va axborotiylarga bo'linadi; qo'llash sohasi bo'yicha AAT quyidagi tartibda farqlanadi: ma’muriy, ishlab chiqarish, o'quv, tibbiy, harbiy, ekologik va boshqalar. AAT qurilishining belgilanishi va tuzilishi tegishli izimchaning mavjudligi bilan ta’riflanadi. AATning bu sinfi tarixan ishlab chiqarishda birinchilardan biri bo'lgan.

Axborot texnologiyalari - bilimlar ko'rinishidagi axborotlarni ishlab chiqish, saqlash, uzatish va foydalanishining mashinalashtirilgan usullaridir. Ular ikki asosiy unsur - mashinaviy va insoniyni o'z ichiga oladi, bunda keyingisi asosiy bo'ladi. Shuni takidlash joizki, dasturiy-texnik majmualar sifatida EHMning o'zi avtomatlashtirish ob’ekti bo'lolmaydi, balki o'zida kompyuterlashirilgan yoki "inson-mashina", aniqrog'i, ijtimoiy-texnik tizimni gavdalantirilgan ATlar avtomatlashtirilgan ob’ekti bo'lib xizmat qiladi. Endilikda EHM bazasida axborotlarni yig'ish, qayta ishlab chiqish, uzatish va qo'llashning maxsus texnologiyalarini amalga oshiruvchi axborot tizimlari vujudga kelmoqda.

2.3-ilova

3. BHAT texnologik jarayenini loyihalash xususiyatlari

Axborotni birlamchi axborotdan yakuniy axborotga aylantirish o'zaro tashkiliy bog'liq va texnik jihatdan bo'linmas operatsiyalar izchil bajarilishini ko'zda tutadi. Texnologik jarayen operatsiyasi deyilganda ma’lumotlar ustida o'tkaziladigan harakatlar majmui tushuniladi.

Bajarish vazifasiga ko'ra texnologik jarayen operatsiyalari ijro etish (ishchi) va nazorat operatsiyalari bo'linadi. Ijro etuvchi operatsiyalar axborotni va uning tashigichlarini yezadi, qayta ishlaydi, uzatadi. Nazorat operatsiyalari esa ishchi operatsiyalariga to'g'ri bajarilganligini tekshiradi.

Avtomatlashtirilganlik darajasiga ko'ra texnologik jarayen operatsiyalarini qo'l, mashina-qo'l, va mashina operatsiyalariga ajratish mumkin.

Ma’lumotlar harakati va o'zgartirilishi bosqichlariga kelganda, texnologik jarayen operatsiyalarini uchta bosqichga - birlamchi, yordamchi va asosiy bosqichga bo'lish mumkin.

1-jadval

BHAT texnologik jarayenining bosqichlari va operatsiyalarini

bajarish usullari

Bosqichlari

Operatsiyalar nomi

Operatsiyalarni bajarish usullari

Dastlabki bosqich

1. Boshlang'ich ma’lumotlarni to'plash

1. Qo'lda hisoblash

2. Uzatkichlardan foydalanib avtomatik tarzda hisoblash

3.Hujjatlardan qo'ldan ko'chirma

2.Boshlang'ich ma’lumotlarni qayd etish

1.Qayd etish vositalardan foydalanib, hujjatlarni shakllantirish.

2.Hujjatlar va mashina tashigichlarni bir vaqtda shakllantirish

3. Ma’lumotlarni ishlash markaziga uzatish

1.Hujjatlarni choparlar orqali jo'natish

2.Axborotni mashina tashigichlarda choparlar orqali uzatish

3.Aloqa kanallari bo'yicha bevosita EHMga uzatish

Yordamchi bosqich

4.EHMda mashina tashigichlarni tayyorlash 

1.Ma’lumotlarni hujjatlardan mashiha tashigichlarga o'tkazish, nazorat qilish

5. Ma’lumotlarni EHMga kiritish

1. Klaviatura yerdamida xotiraga kiritish; 2.Mashina tashigichdan kiritish; 3.Aloqa kanali orqali berilgan axborotni EHMga avtomatik tarzda kiriish

Аsosiy bosqich

6. Ma’lumotlarni qaita ishlash va yakuniy axborotni chiqarish

1. Ma’lumotlarni ishlash va natijani qog'oz shaklida chiqarish

2. Ma’lumotlarni ishlash va natijani mashina tashigichlarga chiqarish

3. Ma’lumotlarni ishlash va natijani videogramma orqali chiqarish.

4. Ma’lumotlarni ishlash va natijani aloqa kanali bo'yicha uzatish

7. Yakuniy axborotni uzatish

1.Mashinogrammalarni chopar orqali uzatish; 2.Aloka kanallari orqali ekranga berish; 3. Aloqa kanallari orqali mashina tashigichlarga va grafotuzuvchiga berish

Birlamchi bosqich - bu axborotni mashinada ishlashni dastlabki bosqichi bo'lib, bunda boshlang'ich ma’lumotlar to'planadi va qayd etiladi, shuningdek, ular tayerlanib, ishlash markaziga o'tkaziladi. Bu bosqichda asosan boshlang'ich tasdiqlanadigan hujjatlar ko'rinishidagi birlamchi axborotli xabarlar ta’riflanadi.

Yerdamchi bosqichiga ma’lumotlarni texnik tashigichlarda tayerlash va ularni nazorat qilish bilan bog'liq operatsiyalar kiradi.

Texnologik jarayenning asosiy bosqichi vazifalarni (ma’lumotlarni ishlashni) belgilangan algoritm bo'yicha mashinada hal etish, yakuniy axborotni olish va berishdan iboratdir. Bu bosqichda axborot birlamchi axborotlikdan yakuniy axborotga aylantiriladi. Yakuniy axborot foydalanuvchilarga mashinogrammalar ko'rinishida beriladi. Bundan tashqari, yakuniy axborot undan keyinchalik foydalanish uchun texnik tashigichlarga yezib qo'yiladi.

Texnologik jarayenning operatsiyalari va bosqichlari turli xil usullarda bajarilishi mumkin. Ulardan asosiylari 1-jadvalda keltirilgan.

2-mavzu
Iqtisodiyotdagi axborot jarayenlari hozirgi vaqtda qisqacha muddatda yangilanib tezkor ravishda rivojlanmoqda. Hozirgi vaqtda rivojlangan axborot texnologiyalarini bir qator alomatlari bo'yicha ajratish mumkin.

1-alomat. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalardagi (AAT) amalga oshirish usuli bo'yicha an’anaviy va zamonaviy axborot texnologiyalariga ajratiladi. An’anaviy deganda AAT ma’lumotlarni markazlashtirilgan holda, hisobotlarni shakllantirishda mehnat sarflarini kamaytirish maqsadida ishlatiladi. Zamonaviy axborot tizimlari haqiqiy vaqt bo'yicha boshqaruv jarayenining axborot bilan ta’minlash bilan bog'liq.

2-alomat. Boshqaruv vazifalarini qamrab olish darajasi bo'yicha quyidagilarga bo'linadi:

a) ma’lumotlarni elektron ishlab chiqish;

b) boshqaruv vazifani avtomatlashtirish;

c) elektron ofis dasturlari;

d) ekspert tomonidan quvvatlash.

3 – alomat. Amalga oshiriladigan texnologik operatsiyalarning sinfi bo'yicha quyidagilarga bo'linadi:

a) matnli tizimlar bilan ishlash;

b) jadvalli protsessor bilan ishlash;

c) chizmali ob’ektlar bilan ishlash;

d) multimediyali tizimlar;

e) gipermatnli tizimlar.

4- alomat. Foydalaniladigan interfeysi turi bo'yicha: a) paketli interfeys; b) dialogli interfeys; v) tarmoqli interfeys.

5-alomat. Tarmoqli usuli bo'yicha: a) mahalliy; b) ko'p darajali c) taqsimlanganlar.

6-alomat. Muammo sohalariga xizmat ko'rsatish bo'yicha: a) statistika hisobi; b) buxgalteriya hisobi; c) bank faoliyati; d) marketing faoliyati.

AATning hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan va qo'llaniladigan zamonaviy axborot texnologiyalari elektron ofis, dialogli va tarmoqli interfeys hisoblanadi.

Tizim uchun quyidagi asosiy xususiyatlar mavjud: murakkabligi, bo'linishlik, yaxlitlilik, unsurlarning ko'p turliligi, tarkiblashtirilganligi.

AAT - bu axborotlar, axborotlarni ishlab chiqishda qo'llaniladigan iqtisodiy, matematik usul va modellar hamda boshqaruv qarorlarini qabul qilishga mo'ljalangan texnik dasturiy, texnologik ta’minlash vositalar va mutaxassislarning majmuisidir.

AATning asosiy tarkibiy unsurlari: texnik ta’minot, dasturiy ta’minot, telekommunikatsiyalar tashkiliy ta’minot, dasturiy protseduralar.

Tasniflanish alomatlari:

1). Boshqaruv ob’ektlarining faoliyat sohalari bo'yicha bo'linadi:

a) Ishlab chiqarish AATlari;

b) Transport va aloqa axborot tizimlari;

c) Qishloq xo'jaligi AATlar;

2). Boshqaruv jarayenlarining turlari bo'yicha:

a) o'rgatuvchi AAT;

b) texnologik jarayenlarini boshqarish AAT;

c) tashkiliy texnologik jarayenlarni boshqarish AATlari;

d) ilmiy tadqiqotlarning axborot texnologiyalari;

3). Davlat boshqaruvi tizimidagi darajasi bo'yicha quyidagicha bo'linadi:

a) tarmoqlar AAT;

b) xududiy AAT;

c) tarmoqlararo AATga.

AATlari natijalarni belgiluvchi asosiy omillar quyidagilardan iborat:

1) avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida axborotlarni ishlab chiqish va boshqaruv qaror qabul qilishda mutahassisning faol ishtirok etilishi;

2) aniq iqtisodiy ob’ektida amalga oshirilayotgan jarayenlarining zamonaviy dasturiy texnik va texnologik platformalarga asoslanganligi.

3) foydalanuvchilarning talablariga muvofik axborotlashtirish sohada ilmiy va amaliy ishlarni yaratish va amalga tadbiq etish;

4) Boshqaruv sohasida samaradorlikning berilgan Nizomlarni hisobga olish bilan amaliy vazifalarni hal qilish;

5) Tashkiliy vazifaviy o'zaro hamkorlik, uning matematik modeli va dasturiy ta’minlanishi shakllanishi.

Hozirgi paytda tayer instrumental dasturiy vositalar mavjud, ularning shaxsiy dasturiy yo'naltirilgan mahsulotlar amaliy dasturlar paketlarini tez holda ishlab chiqarishga imkon beradi. Buning uchun o'z sohasini yaxshi mutaxassisi bo'lishi kerak.

2. Korxonada avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalarining (AAT) tasnifi

Hozirgi vaqtda AANni juda tez tarqalishiga sababchi AATlar tasniflanishi bir qator alomatlar bo'yicha amalga oshiriladi. Ulardan eng ahamiyatlisi - faoliyatni yo'naltirish bo'yicha axborot tizimlarini tasniflash: umumdavlat va tarmoqlararo AATlari. Tarmoqlararolar o'z navbatida, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohasi hamda fan mao’rif sohasiga tegishli AATlarga ajratiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi AATlar o'z navbatida tashkilot va yirik firmalarning AATlariga bo'linadi. AATlar o'z navbatida korxonalardagi axborot boshqaruv tizimiga va texnologik jarayenlarning axborot boshqaruv 2-chizma. Yirik korxonaning AAT tasnifi

tizimga bo'linadi. Noishlab chiqarish sohadagi AAT, o'z navbatida transport, aloqa, savdo, bank, moliya- kredit, ijtimoiy jarayenlardagi AATga bo'linadi.

Korxona miqyesida barpo etiladigan AATning tasnifi 2 chizmada keltirilgan.

Axborot jarayonlarini tashkil qilishiga ko'ra AATlar ikki sinfga: boshqaruvchilar va axborotiylarga bo'linadi; qo'llash sohasi bo'yicha AAT quyidagi tartibda farqlanadi: ma’muriy, ishlab chiqarish, o'quv, tibbiy, harbiy, ekologik va boshqalar. AAT qurilishining belgilanishi va tuzilishi tegishli izimchaning mavjudligi bilan ta’riflanadi. AATning bu sinfi tarixan ishlab chiqarishda birinchilardan biri bo'lgan.

Axborot texnologiyalari - bilimlar ko'rinishidagi axborotlarni ishlab chiqish, saqlash, uzatish va foydalanishining mashinalashtirilgan usullaridir. Ular ikki asosiy unsur - mashinaviy va insoniyni o'z ichiga oladi, bunda keyingisi asosiy bo'ladi. Shuni takidlash joizki, dasturiy-texnik majmualar sifatida EHMning o'zi avtomatlashtirish ob’ekti bo'lolmaydi, balki o'zida kompyuterlashirilgan yoki "inson-mashina", aniqrog'i, ijtimoiy-texnik tizimni gavdalantirilgan ATlar avtomatlashtirilgan ob’ekti bo'lib xizmat qiladi. Endilikda EHM bazasida axborotlarni yig'ish, qayta ishlab chiqish, uzatish va qo'llashning maxsus texnologiyalarini amalga oshiruvchi axborot tizimlari vujudga kelmoqda.

3. BHAT texnologik jarayenini loyihalash xususiyatlari

Axborotni birlamchi axborotdan yakuniy axborotga aylantirish o'zaro tashkiliy bog'liq va texnik jihatdan bo'linmas operatsiyalar izchil bajarilishini ko'zda tutadi. Texnologik jarayen operatsiyasi deyilganda ma’lumotlar ustida o'tkaziladigan harakatlar majmui tushuniladi.

Bajarish vazifasiga ko'ra texnologik jarayen operatsiyalari ijro etish (ishchi) va nazorat operatsiyalari bo'linadi. Ijro etuvchi operatsiyalar axborotni va uning tashigichlarini yezadi, qayta ishlaydi, uzatadi. Nazorat operatsiyalari esa ishchi operatsiyalariga to'g'ri bajarilganligini tekshiradi.

Avtomatlashtirilganlik darajasiga ko'ra texnologik jarayen operatsiyalarini qo'l, mashina-qo'l, va mashina operatsiyalariga ajratish mumkin.

Ma’lumotlar harakati va o'zgartirilishi bosqichlariga kelganda, texnologik jarayen operatsiyalarini uchta bosqichga - birlamchi, yordamchi va asosiy bosqichga bo'lish mumkin.

1-jadval

BHAT texnologik jarayenining bosqichlari va operatsiyalarini

bajarish usullari

Bosqichlari

Operatsiyalar nomi

Operatsiyalarni bajarish usullari

Dastlabki bosqich

1. Boshlang'ich ma’lumotlarni to'plash

1. Qo'lda hisoblash

2. Uzatkichlardan foydalanib avtomatik tarzda hisoblash

3.Hujjatlardan qo'ldan ko'chirma

2.Boshlang'ich ma’lumotlarni qayd etish

1.Qayd etish vositalardan foydalanib, hujjatlarni shakllantirish.

2.Hujjatlar va mashina tashigichlarni bir vaqtda shakllantirish

3. Ma’lumotlarni ishlash markaziga uzatish

1.Hujjatlarni choparlar orqali jo'natish

2.Axborotni mashina tashigichlarda choparlar orqali uzatish

3.Aloqa kanallari bo'yicha bevosita EHMga uzatish

Yordamchi bosqich

4.EHMda mashina tashigichlarni tayyorlash 

1.Ma’lumotlarni hujjatlardan mashiha tashigichlarga o'tkazish, nazorat qilish

5. Ma’lumotlarni EHMga kiritish

1. Klaviatura yerdamida xotiraga kiritish; 2.Mashina tashigichdan kiritish; 3.Aloqa kanali orqali berilgan axborotni EHMga avtomatik tarzda kiriish

Аsosiy bosqich

6. Ma’lumotlarni qaita ishlash va yakuniy axborotni chiqarish

1. Ma’lumotlarni ishlash va natijani qog'oz shaklida chiqarish

2. Ma’lumotlarni ishlash va natijani mashina tashigichlarga chiqarish

3. Ma’lumotlarni ishlash va natijani videogramma orqali chiqarish.

4. Ma’lumotlarni ishlash va natijani aloqa kanali bo'yicha uzatish

7. Yakuniy axborotni uzatish

1.Mashinogrammalarni chopar orqali uzatish; 2.Aloka kanallari orqali ekranga berish; 3. Aloqa kanallari orqali mashina tashigichlarga va grafotuzuvchiga berish

Birlamchi bosqich - bu axborotni mashinada ishlashni dastlabki bosqichi bo'lib, bunda boshlang'ich ma’lumotlar to'planadi va qayd etiladi, shuningdek, ular tayerlanib, ishlash markaziga o'tkaziladi. Bu bosqichda asosan boshlang'ich tasdiqlanadigan hujjatlar ko'rinishidagi birlamchi axborotli xabarlar ta’riflanadi.

Yerdamchi bosqichiga ma’lumotlarni texnik tashigichlarda tayerlash va ularni nazorat qilish bilan bog'liq operatsiyalar kiradi.

Texnologik jarayenning asosiy bosqichi vazifalarni (ma’lumotlarni ishlashni) belgilangan algoritm bo'yicha mashinada hal etish, yakuniy axborotni olish va berishdan iboratdir. Bu bosqichda axborot birlamchi axborotlikdan yakuniy axborotga aylantiriladi. Yakuniy axborot foydalanuvchilarga mashinogrammalar ko'rinishida beriladi. Bundan tashqari, yakuniy axborot undan keyinchalik foydalanish uchun texnik tashigichlarga yezib qo'yiladi.

Texnologik jarayenning operatsiyalari va bosqichlari turli xil usullarda bajarilishi mumkin. Ulardan asosiylari 1-jadvalda keltirilgan.

Tasniflash ob’ekti, tasniflash belgi, texnika-iqtisodiy axborot, meyoriy-ma’lumotnoma axborot, umumiqtisodiy tasnifgachlari.

Nazorat savollari

1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarini guruhlarga ajrating.

2. AATexning eng muhim tasnifiy alomatlarini ayting.

3. BHAT texnologik jarayenini loyihalash tamoyillari.

3-mavzu
Axborot muhiti, axborot tizimining namunaviy tarkibi, avtomatlashtirilgan axborot tizimining tuzilmasi va ta’minoti, avtomatlashtirilgan axborot tizimining hayotiy sikli

Тизим(система) деганда, ягона мақсад йўлида бир вақтнинг ўзида ҳам яхлит, ҳам ўзаро боғланган тарзда фаолият кўрсатувчи элементлар(объектлар) мажмуаси тушунилади. Демак, ҳар қандай тизим бирор бир аниқ мақсад йўлида ҳизмат қилади. Масалан, сизга маълум бўлган шахар телефон тармоқлари тизими, инсондаги юрак қон-томир тизими,асаб тизими ва бошқалар сунъий яратилган ва табиий тизимларга мисол бўла олади. Уларнинг ҳар бири тизимга қўйиладиган барча шартларга жавоб беради, яъни ҳар бири ўзига ҳос ягона мақсад йўлида фаолият кўрсатади ва тизимни ташкил этучи элементлардан иборат.

Қуйидаги жадвалда элементлари ва асосий мақсади кўрсатилган тизимларга яна бир нечта мисоллар келтирилган.

Тизим турлари

Тизимнинг элементлари

Тизимнинг асосий мақсади

Корхона

Одамлар, қурилмалар материаллар, бино ва бошқалар.

Махсулот ишлаб чиқариш.

Компьютер

Электрон ва электромеханик ускуналар.

Маълумотларни қайта ишлаш

Телекоммуникацион тизим

Коммуникация воситалари, алоқа каналлари, қурилмалар.

Алоқа каналларини ўзаро боғлаш ва маълумот алмашувини таъминлаш.

Ахборот тизими

Компьютерлар, компьютер тармоқлари, одамлар, ахборот ва дастурий таъминот ва бошқалар.

Маълумотларни яратиш, йиғиш, қайта ишлаш ва масофага узатиш.

Информатикада «тизим» тушунчаси кўпроқ техник воситалар, асосан компьютерлар ва мураккаб объектларни бошқаришга нисбатан ишлатилади. «Тизим» тушунчасига «ахборот» сўзининг қўшилиши унинг белгиланган функциясини ва яратилиш мақсадини аниқ акс эттиради.

Ахборт тизими-белгиланган мақсадга эришиш йўлида ахборотни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва узатиш учун қўлланиладиган усуллар, воситалар ва шахсларнинг ўзаро боғланган мажмуасидир.

Ахборот тизимлари жамият пайдо бўлган пайтдан бошлаб мавжуд бўлган, чунки ривожланишининг турли босқичида жамият ўз бошқаруви учун тизимлаштирилган, олдиндан тайёрланган ахборотни талаб этган. Бу, айниқса ишлаб чиқариш жараёнлари – моддий ва номоддий неъматларини ишлаб чиқариш билан боғлиқ жараёнларга тегишлидир. Чунки улар жамият ривожи учун ҳаётий муҳим аҳамиятга эга. Айнан ишлаб чиқариш жараёнлари тезкор такомиллашади. Уларнинг ривожланиб бориши билан бошқариш ҳам мураккаблашадики, ўз навбатида, у ахборот тизимларини такомиллаштириш ва ривожлантиришни рағбатлантиради.

Кибернетик ёндошувга мувофиқ бошқарув тизими бошқарув объекти йиғиндисини (масалан, корхоналар, ташкилотлар ва ҳоказо) ва бошқарув субъекти, бошқарув аппаратини ўзида намоён этади. Бошқарув аппарати деганда мақсадларни шакллантирувчи, режаларни ишлаб чиқувчи, қабул қилинган қарорларга талабларни мослаштирувчи, шунингдек уларнинг бажарилишини назорат қилувчи ходимлар тушунилади. Бошқарув объекти вазифасига эса бошқарув аппарати ишлаб чиққан режаларни бажариш киради, яъни бошқарув тизимининг ўзи шу ишларни амалга ошириш учун тузилгандир.

Бошқарув тизимининг иккала компоненти тўғри (Т) ва акс (А) алоқалар билан боғланган. Тўғри алоқа бошқарув аппаратидан бошқарув объектига йўналтириладиган  ахборот оқимида ифодаланади, Акс алоқа тескари йўналишда юборилувчи қабул қилинган қарорларнинг бажарилиши ҳақидаги ҳисобот ахбороти оқимида ўз аксини топади.

Ахборот оқимлари (Т ва А), қайта ишлаш воситалари, маълумотларни узатиш ва сақлаш, шунингдек маълумотларни қайта ишлаш бўйича операцияларни бажарувчи бошқарув аппарати ходимларининг ўзаро алоқаси объектининг ахборот тизимини ташкил этади.

Ахборот тизимларини тадбиқ этиш нафақат майда – чуйда ахборотни қайта ишлаш ва сақлаш, ёзув – чизув ишларини автоматлаштириш ҳисобига, балки қарорларни қабул қилиш (сунъий интелект усуллари, эксперт тизимлари ва ҳоказолар), замонавий телекоммуникация воситалари (электрон почта, телеконференциялар), ялпи ва локал ҳисоблаш тармоқлари ва бошқалардан фойдаланишда фирма мутахассислари хатти-ҳаракатини моделлаштиришга асосланган бошқаришнинг янги услублари ҳисобига ҳам фирма ишлаб чиқариш-хўжалик фаолияти самарадорлигини ошириш максадларида амалга оширилади.

Ахборот тизимларининг автоматлаштирилган ва автоматик турлари маълум.

Автоматлаштирилган ахборотлар тизимида бошқариш ёки маълумотлари қайта ишлаш функцияларининг бир қисми автоматик равишда, қолгани эса инсон томонидан бажарилади.

Автоматик ахборотлар тизимида бошқариш ва маълумотларни қайта ишлашнинг барча функциялари техник воситаларда, инсон иштирокисиз амалга оширилади (масалан, технологик жараёнлари автоматик бошқариш).

Қўлланиш соҳасига қараб, ахборот тизимларини қуйидаги синфларга ажратиш мумкин:

Ø илмий тадқиқотларни автоматлаштириш ва бошқариш;

Ø лойиҳалаштиришни автоматлаштириш;

Ø ташкилий жараёнларни бошқариш;

Ø технологик жараёнларни бошқариш.

4-mavzu
Avtomatlashtirilgan axborot tizimining tasnifi-darajasiga ko’ra avtomatlashtirish,boshqaruv jarayoni ko’rinishiga ko’ra qo’llanish sohalari bo’yicha avtomatlashtirish yo’llari,integrasiyalashuviga ko’ra axborot tizimining sinflari,sinf darajasiga ko’ra axborot tizimlari.

1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimining tasnifi-darajasiga ko’ra avtomatlashtirish.

2. Boshqaruv jarayoni ko’rinishiga ko’ra qo’llanish sohalari bo’yicha avtomatlashtirish yo’llari.

3. Integrasiyalashuviga ko’ra axborot tizimining sinflari,sinf darajasiga ko’ra axborot tizimlari. Avtomatlashtirilgan axborot tizimining tasnifi-darajasiga ko’ra avtomatlashtirish.

5-mavzu
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari evolyutsiya-axborot tizimlaridan foydalanishga nisbatan yondashuvning o’zgarishi,qaror qabul qilishni qullab quvvatlash tizimi va uning evolyutsiyasi, aviakompaniya tizimi,geografik tizim,qaror qabul qilishga yordamlashuvchi tizim darajalari,ekspert tizimi.

Нарса ёки обектни хаёлий тасаввур қилиш орқали формула ва чизмалар ёрдамида ўрганишда қўлланиладиган модел абстракт модел ҳисобланади. Абстракт моделни математик модел деб атаса ҳам бўлади. Шунинг учун абстракт моделни математик ва математик-мантиқий моделларга ажратилади.

Физик моделлар ўрганилаётган объектни кичиклаштириб ясаш ёрдамида тадқиқот ўтказишда қўлланиладиган модел ҳисобланади. Физик моделларга объектларнинг кичиклаштирилган макетлари, турли асбоб ва қурилмалар, тренажёрлар ва бошқалар мисол бўлади. Физик моделлардан самолёт, кема, автомобил, поезд, ГЭС ва бошқа объектларни ўрганиш ёки уларни яратишда қўлланилади.

Биологик модел турли тирик объектлар ва уларнинг қисмлари – молекула, ҳужайра, организм ва бошқаларга хос  биологик тузилиш, функция ва жараёнларни моделлаштиришда қўлланилади. Биологик модел одам ва ҳайвонларда учрайдиган маълум бир ҳолат ёки касалликни лабораторияда ҳайвонларда синаб кўриш имконини беради.

Математик модел деб,  ўрганилаётган объектни математик формула ёки алгоритм кўринишида ифодаланган характеристикалари орасидаги функционал боғланишга айтилади.

Компьютерлар яратилгандан бошлаб математик моделлаштириш жараёни алоҳида аҳамиятга эга бўлиб келмоқда. Математик моделлаштиришдан мураккаб техник, иқтисодий ва ижтимоий тизимларни яратиш ҳамда уларни компьютерлар ёрдамида қайта ишлашда кенг миқёсда фойдаланиб келинмоқда. Бунинг

натижасида объект, яъни ҳақиқий тизим устида эмас, балки уни алмаштирувчи маематик модел устида тажриба ўтказила бошлади.

Космик кемаларнинг ҳаракат траекторияси, мураккаб муҳандислик иншоотларини яратиш, транспорт магистралларини лойиҳалаш, иқтисодни ривожлантириш ва бошқалар билан боғлиқ бўлган улкан ҳисоблашларнинг компьютерда бажарилиши математик моделлаштириш услубининг самарадорлигини тасдиқлайди.

Математик модел тузиш тўрт босқичда амалга оширилади:

Биринчи босқич – моделнинг асосий объектларини боғловчи қонунларни ифодалаш.

Иккинчи босқич – моделдаги математик масалаларни текшириш.

Учинчи босқич – моделдан олинган назарий натижаларни амалдаги кузатиш натижаларига мос келишини аниқлаш.

Тўртинчи босқич – ўрганиладиган объект ҳақидаги маълумотларни жамлаш, таҳлил қилиш ва ривожлантириш.

Ишлаб чиқариш ва иқтисодий объектларнинг мавжудлиги жамиятнинг у ёки бу эҳтиёжларини қондириш билан белгиланади. Бундай ҳар бир бундай объект ўзгарувчан муҳит (давлат бошқарув органлари, бошқа объектлар) билан муайян муносабатларда бўлади ва ўзаро таъсирнинг мавжудлигини ҳамда ўз вазифасининг бажарилишини таъминлайдиган кўплаб турли элементлардан ташкил топади.

Қўлланмада бундан кейин, ҳажм, мулкчилик шакли, ташкилий-хуқуқий мақомидан қатъий назар, исталган объект ташкилот деб юритилади.

Ташкилот – бу ён-атрофдан захиралар оладиган ва уларни ўз фаолияти маҳсулотларига айлантирадиган барқарор расмий ижтимоий тузилмадир. Барча ташкилотларда бир қатор умумий хусусиятлар, шунингдек кўплаб индивидуал ўзига хосликлар мавжуд.

Ташкилотнинг муҳит билан ўзаро таъсири натижасида турли хил ўзгаришлар юз беради. Бу ўзгаришлар бир-бириги ўта қарама-қарши икки шаклга эга бўлиши мумкин. Булар: деградация (ташкилотнинг мураккаблашуви, ахборотнинг жамланиши), яъни ташкилотнинг емирилиши ҳамда ривожла-ниши. Бундан ташқари, ташкилот ва муҳит ўртасида вақтинчалик мувозанат ҳам бўлиши мумкин, шу туфайли ташкилот бир қанча муддат ўзгармай қолади ёки фақат тескари ўзгаришларга учрайди. Ташкилотда бу ўзгаришлар бошқариш зуруриятини юзага келтиради. Бошқача қилиб айтганда, мақсадга йўналтирилган таъсир кўрсатади.

Бошқариш – бу ўта муҳим функция, усиз ҳеч бир ташкилот мақсадга йўналтирилган фаолият юрита олмайди. Бошқаришнинг мақсади рақобат курашида омон қолиш, кўпроқ фойда олиш, муайян бозорларга чиқиш ва ҳоказолардир.

Бошқариш аниқ бир ташкилотларнинг ўзига хослиги ва бошқариш мақсадларига боғлиқ ҳолда уларни барқарорлаштириш, сифат белгиларини сақлаш, муҳит билан иқтисодий мувозанатни ушлаш, ташкилотни такомиллаштиришни ва у ёки бу фойдали самарага эришишни таъминлашга имкон беради.

Бошқаришни амалга ошириш алоҳида вазифа саналади. Уни бажариш учун ташкилотнинг айрим элементлари ихтисослашади. Шу боис ҳам ташкилот доирасида бошқариладиган жараён(бошқариш объекти) ва бошқарувчи қисм (бошқарув органи)ни ажратиб кўрсатиш мумкин. Уларнинг йиғиндиси бош-қарув тизими сифатида белгиланади.

Бошқариладиган объект кириш оқимларини(масалан, хом-ашё, материаллар) чиқиш маҳсулотларига(тайёр маҳсулот) айлантириш бўйича операциялар йиғиндисини бажаради.

Бошқарувчи қисм олдига қўйилган мақсадга эришиш жараёнида бошқарилувчи объектни ташкил этиш учун зарур бўлган операциялар йиғиндисини бажаради.

Ахборот контури. Бошқарувчи қисм бошқарилувчи жараёнга муайян таъсир кўрсатади. Бошқарувчи қисм бошқарувни амалга ошириши учун унга бошқариладиган жараённи бошқариш мақсадида аниқ ҳолатини қиёслаш талаб этилади, чунки шу боис бошқариладиган жараён бошқарувчи қисмга таъсир кўрсатади. Иккала қисмнинг бир-бирига ўзаро таъсири ахборотни узатиш шаклида амалга оширилади. Шу тариқа бошқарув тизимида доимо ёпиқ ахборот контури мавжуд бўлади(1.2-расм).

Корхона бошқарувидаги ахборотлар контури.

Бошқариш тизимининг ишлаши. Бошқариш тизимининг ишлаши ахборот базасида, олдига қўйилган мақсадга мувофиқ ҳолда бошқари-ладиган объект, унинг кириш ва чиқишлари(1,2,4 алоқалари) ҳолати бўйича амалга оширилади(6). Объектни бошқариш бошқарувчи таъсирни узатиш йўли билан амалга оширилади (3). Ташқи муҳит билан алоқа тизими стрелка билан кўрсатилган(5). Бошқаришнинг асосий тамойили – тескари алоқа тамойилидир(ёпиқ цикл бўйича бошқариш).

Бошқариш жараёни муайян мақсадга эришишга йўналтирилган. Шундан келиб чиқиб бошқариш жараёнини бошқариладиган объектдаги жараёнга мувофиқ келувчи мақсад ва ҳажм ўртасидаги фарқни камайтиришга интилиш сифатида кўриб чиқиш мумкин.

5 6 Ташқи муҳит

Бошқарув тизимининг ишлаши.

Бошқариш тизимининг ишлаши тасодифий ёки муттасил таъсирлар манбаи бўлган ташқи муҳит билан ўзаро таъсир шароитларида рўй беради, улар бошқариш объекти чиқишида ҳам , бошқарув жараёни кечишида ҳам камчилик чиқариши мумкин. Бошқариш жараёнида тўғри ва тескари алоқа каналлари бўйича тизимнинг бошқарувчи ва бошқарилувчи қисмлари ўртасида ахборот алмашинуви кечади. Олдига қўйилган мақсадларни бажариш учун тизимнинг бошқарувчи қисми бошқарилувчи объектга ахборот узатишнинг тўғ-ри канали бўйича бошқарувчи таъсирлар жўнатади. Тескари алоқа канали бўйича бошқарилувчи объектдан бошқариш жараёни ҳолати ва бошқарувчи таъсир бажарилиши натижалари ҳақида ахборот келиб тушади.

Тизимнинг бошқарувчи қисми киришида келадиган ахборот таъсир кўрса-тади. У бошқариш объектидан(масалан, хом-ашё, материаллар келтирилган-лиги хақидаги маълумотлар) ташқаридан(7) ҳамда ичкаридан(1,2,4) олинган маълумотларни ўз ичига олади.

Кўрилганлардан келиб чиқилса, бошқариш моҳиятини бошқарилувчи объектга бошқарувчи таъсир кўринишида етказилувчи қарорлар қабул қилиш учун барча келиб тушувчи ахборотни тизимнинг бошқарилувчи қисмида қайта ишлаш, деб изоҳлаш мумкин.

Ташкилотнинг ахборот тизими. Ахборот контури доирасида бошқариш мақсадлари хақида, бошқарилувчи жараён ҳолати хақида, бошқарувчи таъ-сирлар хақида ахборотга эга бўлинади ва узатилади. Ахборот контури ахборотларни йиғиш, узатиш, қайта ишлаш ва сақлаш воситалари, шунингдек, ахборотларни ишловчи ходимлар билан биргаликда мазкур ташкилотнинг ахборот тизимини ташкил этади. Бу тизим динамик ривожланувчидир, чунки ахборот ўзгаришларга учрайди, унинг тезлиги ташкилот бажараётган вазифаларга боғлиқ. Ахборот тизимига кирадиган маълумот сифатида ахборотни шакллантирувчи ахборот манбалари ва маълумотларни йиғиш тизими, кўриб чиқилади. Чиқадиган ахборот сифатида эса қарорларни шакллантириш ва қабул қилиш, яъни ахборотдан мақсадли равишда фойдаланиш тизими таҳлил этилади. Демак, ахборот тизими ахборотни бошланғич йиғиш ва ундан икки-ламчи фойдаланиш тизими билан ўзаро боғлиқ.

Ахборот тизими бошқариш тизимининг асоси саналади. Бироқ бутун бошқариш тизими у билан тугамайди. Қарорлар қабул қилиш ишлаб чиқаришга таъсир кўрсатувчи бошқариш тизимининг бошқа томонини ташкил этади.

Ахборот тизими тушунчаси узлуксиз ахборот тушунчаси ва унинг моддий намоён бўлиши билан боғлиқ. Бунда ахборот тизимининг икки томони, яъни технологик ва мазмуний жиҳатини фарқлаш лозим. Ахборот тизимига технологик ёндошув уни ахборот процедураларини(маълумот йиғиш, рўйҳатга олиш, узатиш, сақлаш, жамлаш, қайта ишлаш ва хаказолар) комплекс амалга ошириш билан боғлиқ бошқарув жараёнларининг бири сифатида кўриб чиқишни кўзда тутади. Процедураларни бажариш ташкилотнинг асосий фаолиятини амалга ошириш жараёнида рўй беради. Бошқаришни автоматлаштириш биринчи галда ахборот процедураларини бажаришга йўналтирилган.

Ахборот тизимига мазмуний ёндошув у ёки бу ташкилотнинг функционал вазифаси билан боғлиқ ва аниқ бир ахборот бирликларининг(реквизит ва кўр-саткичлар, массив ва оқимлар) таркиби шу билан белгиланади. Ҳал қилувчи ахборот вазифалари доираси ва натижалар рўйхати ахборот тизимининг мазмуни билан белгиланади. Ташкилот ахборот тизимининг мазмунида, асосий фаолиятида қандай роль ўйнамасин, ҳар бир ташкилотнинг тузилиши ва ҳар бир бўлинма фаолиятининг йўналиши акс этади.

Ахборот тизимларига технологик ёндошув ахборотни процедуралар объекти сифатида кўриб чиқишга имкон беради, мазмуний ёндошув эса ахборотнинг маънавий таҳлили, унинг қийматини белгилайди.

Бошқарув тизимининг поғаналилиги. Одатда исталган ташкилот бир неча объектлардан иборат мураккаб комплекс бўлиб, уларнинг ўзи ҳам бошқарув жараёни ва қисмларидан ташкил топган. Шу боис ҳам комплекснинг келишилган ҳолда ишлаши учун қўшимча бошқариш қисми киритилади. У бошқа бошқариш қисмлари ва бошқарилувчи жараёнлар(локал бошқариш тизимлари каби) ҳаракатларини мувофиқлаштиради, улар фаолиятини комплекснинг умумий мақсадларини бажаришга йўналтиради. Анча мураккаб тузилишли бошқарувчи жараёнда бошқариш қисми кўп даражали тузилмага эга бўлиши мумкин. Бу кўплаб бошқарув тизимлари учун хос хусусият.

Одатда объектнинг бошқариш қисмида бошқаришнинг олий, ўрта, қуйи даражаси фарқланади. Улардан ҳар бири ўз функциялари тўплами, компетенция даражаси билан изоҳланади ва тегишли ахборотга муҳтож бўлади.

Бошқаришнинг юқори даражасида стратегик бошқариш, ташкилот вазифаси, бошқариш мақсадлари, узоқ муддатли режалари, уларни амалга ошириш стратегияси белгиланади. Бошқаришнинг ўртача даражаси - техник бошқарув даражаси ҳисобланади.

Бунда тактик режалар тузилади, уларни амалга ошириш назорат қилинади, ресурслар кузатиб борилади ва хакозо. Бошқарувнинг қуйи даражасида тезкор бошқарув, режаси яъни, ҳажм-тақвим(календарь) режалари бажарилади, тезкор назорат ва қайд этиш амалга оширилади.

Бошқариш даражаси (бошқарув фаолият тури) ҳал этиладиган масаланинг мураккаблиги билан белгиланади. Масала қанчалик мураккаб бўлса уни ҳал этиш учун шунчалик юқори даражадаги бошқарув талаб этилади. Бу ўринда шуни назарда тутиш керакки, оҳиста(тезкор) ҳал этишни талаб этувчи оддий масалалар нисбатан кўп юзага келади. Демак, улар учун тезкор қарор қабул қилинадиган, нисбатан қуйи бошқарув даражаси қабул қилинади. Бошқарув пайтида шунингдек, қабул қилинадиган қарорларни амалга ошириш динамикасини ҳам ҳисобга олиш зарур. Бу ҳол бошқарувга вақтинчалик омил нуқтаи назаридан қараш имконини беради.

6-mavzu
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari evolyutsiya-axborot tizimlaridan foydalanishga nisbatan yondashuvning o’zgarishi,qaror qabul qilishni qullab quvvatlash tizimi va uning evolyutsiyasi, aviakompaniya tizimi,geografik tizim,qaror qabul qilishga yordamlashuvchi tizim darajalari,ekspert tizimi.

Нарса ёки обектни хаёлий тасаввур қилиш орқали формула ва чизмалар ёрдамида ўрганишда қўлланиладиган модел абстракт модел ҳисобланади. Абстракт моделни математик модел деб атаса ҳам бўлади. Шунинг учун абстракт моделни математик ва математик-мантиқий моделларга ажратилади.

Физик моделлар ўрганилаётган объектни кичиклаштириб ясаш ёрдамида тадқиқот ўтказишда қўлланиладиган модел ҳисобланади. Физик моделларга объектларнинг кичиклаштирилган макетлари, турли асбоб ва қурилмалар, тренажёрлар ва бошқалар мисол бўлади. Физик моделлардан самолёт, кема, автомобил, поезд, ГЭС ва бошқа объектларни ўрганиш ёки уларни яратишда қўлланилади.

Биологик модел турли тирик объектлар ва уларнинг қисмлари – молекула, ҳужайра, организм ва бошқаларга хос  биологик тузилиш, функция ва жараёнларни моделлаштиришда қўлланилади. Биологик модел одам ва ҳайвонларда учрайдиган маълум бир ҳолат ёки касалликни лабораторияда ҳайвонларда синаб кўриш имконини беради.

Математик модел деб,  ўрганилаётган объектни математик формула ёки алгоритм кўринишида ифодаланган характеристикалари орасидаги функционал боғланишга айтилади.

Компьютерлар яратилгандан бошлаб математик моделлаштириш жараёни алоҳида аҳамиятга эга бўлиб келмоқда. Математик моделлаштиришдан мураккаб техник, иқтисодий ва ижтимоий тизимларни яратиш ҳамда уларни компьютерлар ёрдамида қайта ишлашда кенг миқёсда фойдаланиб келинмоқда. Бунинг

натижасида объект, яъни ҳақиқий тизим устида эмас, балки уни алмаштирувчи маематик модел устида тажриба ўтказила бошлади.

Космик кемаларнинг ҳаракат траекторияси, мураккаб муҳандислик иншоотларини яратиш, транспорт магистралларини лойиҳалаш, иқтисодни ривожлантириш ва бошқалар билан боғлиқ бўлган улкан ҳисоблашларнинг компьютерда бажарилиши математик моделлаштириш услубининг самарадорлигини тасдиқлайди.

Математик модел тузиш тўрт босқичда амалга оширилади:

Биринчи босқич – моделнинг асосий объектларини боғловчи қонунларни ифодалаш.

Иккинчи босқич – моделдаги математик масалаларни текшириш.

Учинчи босқич – моделдан олинган назарий натижаларни амалдаги кузатиш натижаларига мос келишини аниқлаш.

Тўртинчи босқич – ўрганиладиган объект ҳақидаги маълумотларни жамлаш, таҳлил қилиш ва ривожлантириш.

Ишлаб чиқариш ва иқтисодий объектларнинг мавжудлиги жамиятнинг у ёки бу эҳтиёжларини қондириш билан белгиланади. Бундай ҳар бир бундай объект ўзгарувчан муҳит (давлат бошқарув органлари, бошқа объектлар) билан муайян муносабатларда бўлади ва ўзаро таъсирнинг мавжудлигини ҳамда ўз вазифасининг бажарилишини таъминлайдиган кўплаб турли элементлардан ташкил топади.

Қўлланмада бундан кейин, ҳажм, мулкчилик шакли, ташкилий-хуқуқий мақомидан қатъий назар, исталган объект ташкилот деб юритилади.

Ташкилот – бу ён-атрофдан захиралар оладиган ва уларни ўз фаолияти маҳсулотларига айлантирадиган барқарор расмий ижтимоий тузилмадир. Барча ташкилотларда бир қатор умумий хусусиятлар, шунингдек кўплаб индивидуал ўзига хосликлар мавжуд.

Ташкилотнинг муҳит билан ўзаро таъсири натижасида турли хил ўзгаришлар юз беради. Бу ўзгаришлар бир-бириги ўта қарама-қарши икки шаклга эга бўлиши мумкин. Булар: деградация (ташкилотнинг мураккаблашуви, ахборотнинг жамланиши), яъни ташкилотнинг емирилиши ҳамда ривожла-ниши. Бундан ташқари, ташкилот ва муҳит ўртасида вақтинчалик мувозанат ҳам бўлиши мумкин, шу туфайли ташкилот бир қанча муддат ўзгармай қолади ёки фақат тескари ўзгаришларга учрайди. Ташкилотда бу ўзгаришлар бошқариш зуруриятини юзага келтиради. Бошқача қилиб айтганда, мақсадга йўналтирилган таъсир кўрсатади.

Бошқариш – бу ўта муҳим функция, усиз ҳеч бир ташкилот мақсадга йўналтирилган фаолият юрита олмайди. Бошқаришнинг мақсади рақобат курашида омон қолиш, кўпроқ фойда олиш, муайян бозорларга чиқиш ва ҳоказолардир.

Бошқариш аниқ бир ташкилотларнинг ўзига хослиги ва бошқариш мақсадларига боғлиқ ҳолда уларни барқарорлаштириш, сифат белгиларини сақлаш, муҳит билан иқтисодий мувозанатни ушлаш, ташкилотни такомиллаштиришни ва у ёки бу фойдали самарага эришишни таъминлашга имкон беради.

Бошқаришни амалга ошириш алоҳида вазифа саналади. Уни бажариш учун ташкилотнинг айрим элементлари ихтисослашади. Шу боис ҳам ташкилот доирасида бошқариладиган жараён(бошқариш объекти) ва бошқарувчи қисм (бошқарув органи)ни ажратиб кўрсатиш мумкин. Уларнинг йиғиндиси бош-қарув тизими сифатида белгиланади.

Бошқариладиган объект кириш оқимларини(масалан, хом-ашё, материаллар) чиқиш маҳсулотларига(тайёр маҳсулот) айлантириш бўйича операциялар йиғиндисини бажаради.

Бошқарувчи қисм олдига қўйилган мақсадга эришиш жараёнида бошқарилувчи объектни ташкил этиш учун зарур бўлган операциялар йиғиндисини бажаради.

Ахборот контури. Бошқарувчи қисм бошқарилувчи жараёнга муайян таъсир кўрсатади. Бошқарувчи қисм бошқарувни амалга ошириши учун унга бошқариладиган жараённи бошқариш мақсадида аниқ ҳолатини қиёслаш талаб этилади, чунки шу боис бошқариладиган жараён бошқарувчи қисмга таъсир кўрсатади. Иккала қисмнинг бир-бирига ўзаро таъсири ахборотни узатиш шаклида амалга оширилади. Шу тариқа бошқарув тизимида доимо ёпиқ ахборот контури мавжуд бўлади(1.2-расм).

Корхона бошқарувидаги ахборотлар контури.

Бошқариш тизимининг ишлаши. Бошқариш тизимининг ишлаши ахборот базасида, олдига қўйилган мақсадга мувофиқ ҳолда бошқари-ладиган объект, унинг кириш ва чиқишлари(1,2,4 алоқалари) ҳолати бўйича амалга оширилади(6). Объектни бошқариш бошқарувчи таъсирни узатиш йўли билан амалга оширилади (3). Ташқи муҳит билан алоқа тизими стрелка билан кўрсатилган(5). Бошқаришнинг асосий тамойили – тескари алоқа тамойилидир(ёпиқ цикл бўйича бошқариш).

Бошқариш жараёни муайян мақсадга эришишга йўналтирилган. Шундан келиб чиқиб бошқариш жараёнини бошқариладиган объектдаги жараёнга мувофиқ келувчи мақсад ва ҳажм ўртасидаги фарқни камайтиришга интилиш сифатида кўриб чиқиш мумкин.

5 6 Ташқи муҳит

Бошқарув тизимининг ишлаши.

Бошқариш тизимининг ишлаши тасодифий ёки муттасил таъсирлар манбаи бўлган ташқи муҳит билан ўзаро таъсир шароитларида рўй беради, улар бошқариш объекти чиқишида ҳам , бошқарув жараёни кечишида ҳам камчилик чиқариши мумкин. Бошқариш жараёнида тўғри ва тескари алоқа каналлари бўйича тизимнинг бошқарувчи ва бошқарилувчи қисмлари ўртасида ахборот алмашинуви кечади. Олдига қўйилган мақсадларни бажариш учун тизимнинг бошқарувчи қисми бошқарилувчи объектга ахборот узатишнинг тўғ-ри канали бўйича бошқарувчи таъсирлар жўнатади. Тескари алоқа канали бўйича бошқарилувчи объектдан бошқариш жараёни ҳолати ва бошқарувчи таъсир бажарилиши натижалари ҳақида ахборот келиб тушади.

Тизимнинг бошқарувчи қисми киришида келадиган ахборот таъсир кўрса-тади. У бошқариш объектидан(масалан, хом-ашё, материаллар келтирилган-лиги хақидаги маълумотлар) ташқаридан(7) ҳамда ичкаридан(1,2,4) олинган маълумотларни ўз ичига олади.

Кўрилганлардан келиб чиқилса, бошқариш моҳиятини бошқарилувчи объектга бошқарувчи таъсир кўринишида етказилувчи қарорлар қабул қилиш учун барча келиб тушувчи ахборотни тизимнинг бошқарилувчи қисмида қайта ишлаш, деб изоҳлаш мумкин.

Ташкилотнинг ахборот тизими. Ахборот контури доирасида бошқариш мақсадлари хақида, бошқарилувчи жараён ҳолати хақида, бошқарувчи таъ-сирлар хақида ахборотга эга бўлинади ва узатилади. Ахборот контури ахборотларни йиғиш, узатиш, қайта ишлаш ва сақлаш воситалари, шунингдек, ахборотларни ишловчи ходимлар билан биргаликда мазкур ташкилотнинг ахборот тизимини ташкил этади. Бу тизим динамик ривожланувчидир, чунки ахборот ўзгаришларга учрайди, унинг тезлиги ташкилот бажараётган вазифаларга боғлиқ. Ахборот тизимига кирадиган маълумот сифатида ахборотни шакллантирувчи ахборот манбалари ва маълумотларни йиғиш тизими, кўриб чиқилади. Чиқадиган ахборот сифатида эса қарорларни шакллантириш ва қабул қилиш, яъни ахборотдан мақсадли равишда фойдаланиш тизими таҳлил этилади. Демак, ахборот тизими ахборотни бошланғич йиғиш ва ундан икки-ламчи фойдаланиш тизими билан ўзаро боғлиқ.

Ахборот тизими бошқариш тизимининг асоси саналади. Бироқ бутун бошқариш тизими у билан тугамайди. Қарорлар қабул қилиш ишлаб чиқаришга таъсир кўрсатувчи бошқариш тизимининг бошқа томонини ташкил этади.

Ахборот тизими тушунчаси узлуксиз ахборот тушунчаси ва унинг моддий намоён бўлиши билан боғлиқ. Бунда ахборот тизимининг икки томони, яъни технологик ва мазмуний жиҳатини фарқлаш лозим. Ахборот тизимига технологик ёндошув уни ахборот процедураларини(маълумот йиғиш, рўйҳатга олиш, узатиш, сақлаш, жамлаш, қайта ишлаш ва хаказолар) комплекс амалга ошириш билан боғлиқ бошқарув жараёнларининг бири сифатида кўриб чиқишни кўзда тутади. Процедураларни бажариш ташкилотнинг асосий фаолиятини амалга ошириш жараёнида рўй беради. Бошқаришни автоматлаштириш биринчи галда ахборот процедураларини бажаришга йўналтирилган.

Ахборот тизимига мазмуний ёндошув у ёки бу ташкилотнинг функционал вазифаси билан боғлиқ ва аниқ бир ахборот бирликларининг(реквизит ва кўр-саткичлар, массив ва оқимлар) таркиби шу билан белгиланади. Ҳал қилувчи ахборот вазифалари доираси ва натижалар рўйхати ахборот тизимининг мазмуни билан белгиланади. Ташкилот ахборот тизимининг мазмунида, асосий фаолиятида қандай роль ўйнамасин, ҳар бир ташкилотнинг тузилиши ва ҳар бир бўлинма фаолиятининг йўналиши акс этади.

Ахборот тизимларига технологик ёндошув ахборотни процедуралар объекти сифатида кўриб чиқишга имкон беради, мазмуний ёндошув эса ахборотнинг маънавий таҳлили, унинг қийматини белгилайди.

Бошқарув тизимининг поғаналилиги. Одатда исталган ташкилот бир неча объектлардан иборат мураккаб комплекс бўлиб, уларнинг ўзи ҳам бошқарув жараёни ва қисмларидан ташкил топган. Шу боис ҳам комплекснинг келишилган ҳолда ишлаши учун қўшимча бошқариш қисми киритилади. У бошқа бошқариш қисмлари ва бошқарилувчи жараёнлар(локал бошқариш тизимлари каби) ҳаракатларини мувофиқлаштиради, улар фаолиятини комплекснинг умумий мақсадларини бажаришга йўналтиради. Анча мураккаб тузилишли бошқарувчи жараёнда бошқариш қисми кўп даражали тузилмага эга бўлиши мумкин. Бу кўплаб бошқарув тизимлари учун хос хусусият.

Одатда объектнинг бошқариш қисмида бошқаришнинг олий, ўрта, қуйи даражаси фарқланади. Улардан ҳар бири ўз функциялари тўплами, компетенция даражаси билан изоҳланади ва тегишли ахборотга муҳтож бўлади.

Бошқаришнинг юқори даражасида стратегик бошқариш, ташкилот вазифаси, бошқариш мақсадлари, узоқ муддатли режалари, уларни амалга ошириш стратегияси белгиланади. Бошқаришнинг ўртача даражаси - техник бошқарув даражаси ҳисобланади.

Бунда тактик режалар тузилади, уларни амалга ошириш назорат қилинади, ресурслар кузатиб борилади ва хакозо. Бошқарувнинг қуйи даражасида тезкор бошқарув, режаси яъни, ҳажм-тақвим(календарь) режалари бажарилади, тезкор назорат ва қайд этиш амалга оширилади.

Бошқариш даражаси (бошқарув фаолият тури) ҳал этиладиган масаланинг мураккаблиги билан белгиланади. Масала қанчалик мураккаб бўлса уни ҳал этиш учун шунчалик юқори даражадаги бошқарув талаб этилади. Бу ўринда шуни назарда тутиш керакки, оҳиста(тезкор) ҳал этишни талаб этувчи оддий масалалар нисбатан кўп юзага келади. Демак, улар учун тезкор қарор қабул қилинадиган, нисбатан қуйи бошқарув даражаси қабул қилинади. Бошқарув пайтида шунингдек, қабул қилинадиган қарорларни амалга ошириш динамикасини ҳам ҳисобга олиш зарур. Бу ҳол бошқарувга вақтинчалик омил нуқтаи назаридан қараш имконини беради.