Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining fizika

1.
 
Mavzu: Analitik signallarning qiymati analit miqdori bilan bog„liqligi. 
Graduirlangan chiziqliklarining tuzilishi. Sezgirligi, aniqlash 
chegarasi. 
1.
Analitik signallar xaqida tushunchalar. 
2.
Graduirlangan chiziqliklarining tuzilishi va miqdoriy taxlilda 
qo‗llanilishi. 
3.
Fizik usullarni sezgirligini aniqlash. 
Hozirgi zamon tasavvurlariga ko‗ra yorug‗lik ham zarracha, ham 
to‗lqin xususiyatiga ega, ya‘ni har qanday nur suv yuzasidagi to‗lqinlar kabi 
tarqaladi. To‗lqinlar - to‗lqin uzunligi 

(lambda), to‗lqin balandligi - 
amplitudasi A va shu to‗lqinning tarqalish tezligi S kabi kattaliklarga ega. 
À
À


Ariq suvidagi to‗lqinlar uzunligi uncha katta bo‗lmagan holda - okean 
va dengizlar yuzasidagi to‗lqinlar uzunligi esa bir necha o‗n metrga etadi. 
To‗lqin tarqalayotgan joydan sal nariroqda bir nuqtani belgilab, shu 
nuqtadan bir sekundda o‗tgan balandliklar yoki chuqurliklar (boshqacha 
qilib aytganda tebranishlar) soni aniqlansa, to‗lqin chastotasi 

(nyu) ning 
chastota birligi qilib gers qabul qilingan bo‗lib, bir gers sekunddagi bir 
tebranishdir. 
To‗lqin tezligi (S), uzunligi (

) va chastotasi (

) orasida o‗zaro 
bog‗lanish mavjud bo‗lib, bog‗lanish quyidagi formula bilan ifodalanadi. 

---

44
v
С


yoki Sq

(1) 
YOrug‗lik va elektromagnit to‗lqinlar uchun S o‗zgarmas kattalik 
(S

300000 km

sek.). Demak, birinchi tenglamaning chap tomoni 
o‗zgarmasligi hisobga olinsa, 

bilan 

o‗rtasidagi bog‗lanish kelib chiqadi. 
Bu tenglamaga muvofiq to‗lqin uzunligi va chastotasi teskari 
mutanosiblikda bo‗lib, 

oshsa 

 
kamayadi. 
YOrug‗lik ko‗zga ko‗rinadigan nur. Bundan tashqari inson ko‗zi 
sezmaydigan rentgen, ultrabinafsha, infraqizil va radioto‗lqinlar mavjud. 
Nurlarning barcha turlari elektromagnit to‗lqinlar deb nomlanadi. Turli xil 
nurlar to‗lqin uzunliklarining ortib borishi tarkibida joylashtirilsa, 
elektromagnit spektr hosil bo‗ladi. Demak, spektr to‗lqin uzunliklar yoki 
tebranish chastotalari bo‗yicha (ya‘ni, energiyasi bo‗yicha) elektromagnit 
nurlanishlarning miqdo-riy taqsimlanishidir. 
Bu spektr to‗lqin uzunligi bir necha kilometr bo‗lgan kichik chastotali 
to‗lqin (o‗zgaruvchan tok) bilan boshlanib, to‗lqin uzunligi santimetrning 
yuz milliondan bir ulushiga teng bo‗lgan gamma (radioaktiv) nurlar bilan 
tugaydi. Elektromagnit spektrning fizikaviy usullari qo‗llanadigan sohalarni 
quyidagicha izohlash mumkin: 
To‗lqin 
uzunligi 
10
-3
nm 
10
nm 
400
nm 
800 nm 
300 mkm 
300
mm 
200
mm 
Spektral 
soha 
rent-gen 
nurlar 
ultra 
binafsha 
nur 
ko‗zga 
ko‗ri-
nadigan 
nurlar 
infra-qizil 
nurlar 
mikro-
to‗lqin-li 
nur. 
qisqa 
radio 
to‗lqinlar 
Kuzatilayo
tgan 
yutilish 
spektri 
Elek-
tron 
spektr 
I+-spektr 
YAMR-
spektr 
EPR-
spektr 
Elektromagnit spektr soxalari. 
Radioto‗lqinlarning o‗zi uchta guruxga ajraladi. YAMR da 
ishlatiladigan, to‗lqin uzunligi 5 m bo‗lgan radioto‗lqinlar chastotasini 
hisoblaylik. 
сек
м
м
сек
км
С
1
60000000
5
300000000
5
/
300000







yoki 60000000 gers, ya‘ni 60 megagers. 
Demak, to‗lqin uzunligi 5 m bo‗lgan radioto‗lqinlar sekundiga 60 
million 
marta 
tebranadi. 
YOrug‗lik nurlarining chastotasi esa 
radioto‗lqinlariga nisbatan bir necha million marta katta. 

---

45
Elektromagnit spektrdagi har qanday nur muayyan energiyaga ega 
bo‗ladi, ya‘ni har qanday nur o‗zida ma‘lum miqdorda energiya tashiydi. Bu 
energiya nur chastotasiga bog‗liq bo‗lib, uning miqdori Plank formulasi 
asosida hisoblanadi: 
E

h

(2) 
h - Plank doimiysi bo‗lib, 6,625 

10
-34
dj.gs
-1
ga teng. 

 - 
chastota. 
Formulaga asosan nur energiyasi uning chastotasiga to‗g‗ri 
proporsionaldir. 
Moddaga tushirilgan nur undan o‗tib yutishi yoki yutilishi mumkin.
Nur yutilganda modda molekulasi turli o‗zgarishlarga uchraydi. Bu 
o‗zgarishlar nurning tabiatiga va moddaning tuzilishiga bog‗liq. 
Eng qisqa to‗lqinli gamma (radioaktiv) nurlar yadrolarning energetik 
holatini o‗zgartiradi (gamma rezonans spektroskopiya). 
Gamma nurlarga nisbatan uzunroq to‗lqin uzunligiga ega bo‗lgan 
rentgen nurlar - atomlarning ichki, yadroga yaqin va qavatlardagi 
elektronlarning 
energiyasini 
o‗zgartiradi 
(rentgenospektroskopiya). 
Ul‘trabinafsha va ko‗zga ko‗rinuvchan nurlar ta‘sirida molekula va atomlar 
valent elektronlarining energetik holatlari o‗zgaradi (UB va elektron 
spektrlar). Infraqizil nurlar esa molekuladagi atomlarni tebrantiradi (I+ yoki 
tebranma spektrlar). Radioto‗lqinlar esa yadro va elektron spinlarining 
energetik holatini o‗zgartiradi (YAMR va EPR spektroskopiya). 
Aniqlanayotgan modda tomonidan elektromagnit to‗lqinlarning tanlab 
yutilishini o‗lchashga asoslangan fizikaviy usullar - spektroskopik usullar 
deb nomlanadi. 
Optik 
spektroskopiya 
usullaridan 
biri 
bo‗lgan ultrabinafsha 
spektroskopiyasi bilan tanishib chiqamiz. 
Nurlanish jarayonida to‗lqinlar bir xil chastotaga ega bo‗lsa, ular 
monoxromatik nurlar bo‗ladi, ya‘ni bunday nurning energiyasi bir xildagi 
h

 
ga teng bo‗ladi. Agar monoxromatik nurni yutish xususiyatiga ega 
bo‗lgan moddaning eritmasiga tushirilsa, uning ma‘lum qismi ushlanib 
qoladi va natijada eritmadan o‗tgan nurning intensivligi kamayadi. 
Monoxromatik nurlanishning yutilishi quyidagi - tenglamaga bo‗ysunadi: