Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining fizika

n
k
J
J
.
ln
0


(3) 
J
o
va J - tushayotgan va eritmadan o‗tgan nurning intensivliklari
n - yorug‗lik yo‗lidagi moddaning mollar miqdori.
k - yutilish intensivligining nisbiy miqdori. 
Agar monoxromatik nur A moddadan o‗tsa, uning intensivligi 
kuchsizlanishini I
0

I orqali o‗lchash mumkin, n-ning miqdori aniq 
bo‗lganda, K ning
 
miqdorini topish mumkin. Boshqa modda olinganda 

---

46
nurning kuchsizlanishi ham boshqacha bo‗lib, K ning miqdori ham 
o‗zgaradi. Agar yutilish jarayoni kuzatilmasa K

0 bo‗ladi. 
Odatda modda eritmasining yutilish intensivligi o‗lchanadi, buning 
uchun eritma tiniq bo‗lishi kerak. Eritmadagi n-ning miqdori eritmaning 
konsentratsiyasiga va eritma joylashgan idishcha qatlamining qalinligiga 
to‗g‗ri proporsional hisoblanadi. Amaliyotda ko‗p hollarda K ning o‗rniga 

, 
natural logarifm o‗rniga o‗nli logarifm ishlatiladi. 
lg
. . .
J
J
c
0
1
 
(4) 
J
J
0
lg
- Eritmaning yoki yutilishning optik zichligi (D) 
D

c 1 
.
1
.
c
D


(5) 

- Ekstinksiyaning molli koeffitsienti. 
Agar S

1 mol

l, l

1 sm bo‗lsa, 

eritmaning optik zichligiga teng 
bo‗ladi. 
;
lg
0
D
J
J




D 
Eritmaga tushayotgan va undan o‗tayotgan nur intensivliklari bilan 
eritma konsentratsiyasi va uning qatlami qalinligi orasidagi qonuniyatni 
ifodalaydigan tenglama (4) Lambert-Ber qonuni deb yuritiladi. Bu 
qonuniyat doim saqlanib qolmaydi. YUtilish xususiyatiga ega bo‗lgan 
moddaning muhitdagi konsentratsiyasini o‗zgarishi eritmadagi turli xil 
jarayonlar - assotsiatsiya, tuz hosil qilish, dissotsiyalanish va tautomer 
shakllarning hosil bo‗lishiga olib kelsa, qonundan chetlanish ro‗y beradi. 
SHuning uchun turli xil konsentratsiyadagi eritmalarning yutilish spektrini 
oldindan Lambert-Ber qonuniga bo‗ysunishini bilish kerak. 
Buning uchun optik zichlikni (D) konsentratsiyaga nisbatan (doimiy 

 
va l
 
larda) o‗rganiladi. Agar qonunga bo‗ysunsa D va S koordinatalaridan 
to‗g‗ri chiziq olinadi. 
To‗lqin uzunligining qiymati bilan yutilish intensivligi o‗rtasidagi 
bog‗lanishni ifoda etadigan egri chiziqni yutilishning spektral chizig‗i deb 
aytiladi. 

qiymatlar ultrabinafsha va infraqizil yutilish sohalarining sifat 
analizida katta ahamiyatga ega. Ayrim analitik ishlarda ma‘lum yutilish 
maksimumining integrallik intensivligini (A) quyidagi formula orqali 
hisoblash mumkin: 






dv
dv
J
J
l
C
I
A

0
lg
(6) 
Elektromagnit spektrining ultrabinafsha sohasi to‗lqin uzunligini 
qiymatlari bilan bir-biridan keskin farq qiladigan ikki xil sohachalarga, 
ya‘ni uzoq ultrabinafsha va yaqin ultrabinafsha sohachalariga bo‗linadi. 

---

47
Birinchi sohadagi to‗lqin uzunligining qiymati 190 nm dan kichik bo‗lib, 
uning oxirgi kichik qiymati rentgen nurlarining sohasiga yaqinlashadi. 
YAqin ultrabinafsha sohaga tegishli bo‗lgan to‗lqin uzunlikning qiymati 
190 nm dan yuqori bo‗lib 450 nm gacha bo‗lgan sohani o‗z ichiga oladi. 
Uzoq ultrabinafsha sohani o‗rganish murakkab asbob-uskunalarni talab 
qiladi. 
Amaliyotda organik moddalarning tuzilishini o‗rganishda yaqin 
ultrabinafsha soha keng miqyosda ishlatiladi. Bu sohada yutilishning sodir 
bo‗lishiga asosiy sabab, molekulalarda to‗yinmagan guruxlar, hamda 
taqsimlanmagan elektronlari bo‗lgan atomlarning bo‗lishidir. YAqin 
ultrabinafsha sohasida yutilish maksimumini beradigan guruxlarga 
xromoforlar deb aytiladi. 
Agar molekulada xromoforlar ko‗p miqdordagi boshqa xromoforlar 
bilan bog‗langan bo‗lsa yutilish maksimumining qiymati katta to‗lqin 
uzunlikdagi sohaga siljiydi, shuning uchun ham bunday tuzilishdagi 
birikmalar ko‗p hollarda rangli bo‗lib, yutilish maksimumini ko‗zga 
ko‗rinadigan sohada (

450-850 nm) namoyon qiladi.