Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

Bufer komplekslar 
fosfatlar 
sitratlar 
atsetatlar
 
pH muhit boshqarib turiladi 
Dissotsiyalangan moddalar 
eruvchanligi pH muhitga 
bog‘liq bo‘ladi 
Maza va hidni yaxshilovchi 
korrigentlar 
saxaroza 
sorbit 
glyukoza 
mentol 
efir moylari va boshq. 
Dori preparatining hidi va 
mazasi yaxshilanadi 
Antibiotiklar va 
sulfanilamidlarning 
absorbsiyasini pasaytiradi 
Antioksidantlar va 
konservantlar 
Dori preparatlarida  
kontaminatsiyani va 
Kompleks hosil bo‘lishi 
hisobiga absorbsiya pasayadi 

---

61 
 
natriy sulfit 
butiloksitoluol 
etilgallat 
benzalkoniy xlorid 
kaliy sorbat 
timol va boshq. 
mikroorganizmlarni o‘sishini 
to‘xtatadi va turg‘unlikni 
oshiradi. 
Stabilizatorlar 
alginatlar 
bentonitlar 
polivinil spirti (PVS) 
polivinilpirrolidon (PVP) va 
boshq. 
Turg‘unlik oshadi 
Kompleks hosil bo‘lishi 
hisobiga absorbsiya pasayadi 
Bo‘yovchi moddalar 
aramant 
tropeolin 00 
indigokarmin 
kislotali qizil 
ruberozum va boshq. 
Dori preparatining tashqi 
ko‘rinishi yaxshilanadi 
Kompleks hosil bo‘lishi 
hisobiga absorbsiya pasayadi
 
Prolongatorlar 
Metilsellyuloza (MS) 
NaKMS 
Aubazidan va boshq. 
Dori preparatining 
yopishqoqligini oshishi 
hisobiga ta’siri uzayadi 
Yuqori yopishqoqlik 
absorbsiyaning pasayishiga 
olib keladi 
 
        Muayyan xossalarga ega bo‘ladigan suyuq dorilarni yaratishda dori vositalarining quyidagi 
fizik-kimyoviy  xossalarini  yetarli  o‘rganish  lozim  bo‘ladi:  zichlik,  eruvchanlik,  ho‘llanish, 
hajmiy  ko‘rsatkichlar,  shuningdek  ularning  eritma  tayyorlash  texnologik  jarayonida  organik 
bog‘lar hosil qilishi. 
        Dori vositalarining eritmalarda qo‘llaniladigan asosiy xarakteristikalaridan biri hajm oshishi 
koeffitsienti (HOK) hisoblanadi. 
         Analitik  kattalik  sifatida  HOK  M.B.Revzin,  R.I.Alasheva,  N.A.Kudakova  va 
A.I.Bondarenko taklif etgan turli usullar bilan topilishi mumkin. 
          Bugungi kunda eksperimental tadqiqotlar natijasida bir qator o‘quv va ilmiy adabiyotlarda 
turli dori vositalarining suvli, spirtli va moyli eritmalardagi HOK ko‘rsatkichi keltirilgan.  
          Shuni  ham  esdan  chiqarmaslik  kerakki,  dori  vositasining  kimyoviy  strukturasi  ularning 
dispers  muhit  bilan  turli  o‘zaro  ta’sirini  aniqlaydi  va  HOK  ko‘rsatkichiga  ta’sir  ko‘rsatadi. 
Ma’lumki, noorganik tabiatli dori vositalarining suvdagi HOK ko‘rsatkichi, organik tabiatligiga 
qaraganda sezilarli darajada kam. Noorganik molekulalar kompakt va erituvchi strukturasi bilan 
oson  qo‘shilib  ketadi.  Bir  zaryadli  kation  saqlagan  tuzlardan  faqat  ammoniy  xloridni  HOK 
ko‘rsatkichi  bo‘yicha  organik  tabiatlilarga  yaqinlashtirish  mumkin.  Bu  o‘z  navbatida  uning 
molekulasining hajmi bilan tushuntiriladi. 
         Tarkibida  kristallizatsion  suv  saqlagan  noorganik  dori  vositalari  soni  kam  emas. 
Kristallogidratlarda  suvsizlantirilgan  preparatlar  bilan  solishtirganda  HOK  ko‘rsatkichi  kattaligi 
bo‘yicha yuqori va suv massasiga yaqin.   
         HOKga  kimyoviy  guruhlarning  ta’siri  ham  juda  qiziq.  Ya’ni,  aminogruppa  tarkibidagi 
vodorodni  metil  gruppasiga  almashtirish  dori  vositasining  gidrofobligini  sezilarli  darajada 
oshishiga  olib  keladi  va  mos  holda  HOK  ham  oshadi.  Masalan,  natriy  salitsilatda  para  holida 
joylashgan  aminogruppa  hisobiga  HOK  ko‘rsatkichi  natriy  aminosalitsilatdan  9,2%  ga 
farqlanadi.  Benzol  halqasida  gidroksil  gruppalar  sonining  ortishi  gidrofillikni  oshiradi,  ya’ni 
HOK  kamayadi.  U  fenolga  nisbatan  rezorsinda  u  11,9,  gidroxinonda  15,9,  taninda  20,7%  past 
bo‘ladi.  Polyarlikning  kamayishi  HOKning  oshishiga  olib  keladi  (masalan,  aminokapron 
kislotasi organik kislotalar bilan solishtirilsa). 
         Eriydigan  sulfanilamidlar  guruhida  HOKga  ta’sirni  tiazol  gruppasi  bilan  solishtirilganda 

---

62 
 
faqat tiodiazol gruppasida (etazol-natriy) kuzatiladi.  
         Agarda  dori  preparati  kompleks  hisoblansa,  unda  HOK  kattaligi  o‘sha,  ya’ni  preparat 
tarkibida  ko‘proq  miqdorda  bo‘lgan  komponentga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  bog‘liq  bo‘ladi.  Masalan, 
quruq  ekstraktlar  tarkibida  suyultiruvchi  sifatida  sut  qandi  bo‘ladi.  Shuning  uchun  HOK 
ko‘rsatkichi, ekstragent moddalar hisobiga bir muncha pasaygan, mana shu sut qandiga bog‘liq 
bo‘ladi. 
         HOKning  moddalar  strukturasiga  bog‘liqligi  holati  kuzatiladigan  boshqa  erituvchilarda 
(spirtli, moyli) ham kuzatiladi. 
         Shunday  qilib,  turli  dori  vositalari  turli  HOK  ko‘rsatkichiga  ega  bo‘lib,  suyuq  dori 
preparatlari  tayyorlanganda  hisobga  olinishi  kerak.  HOK  ko‘rsatkichlari  bo‘yicha  funksional 
gruppalar inkrementini va kukunsimon dori vositalar eritmasining zichligini hisoblash mumkin. 
Ayniqsa, HOK ko‘rsatkichlaridan dorixona sharoitida og‘irlik hajm usulida murakkab suyuq dori 
turlari tayyorlanganda keng foydalaniladi.  
         Eritmalarning asosiy hajmiy xarakteristikalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 

 
erigan moddaning molyar hajmidek; 

 
parsional ortiqcha hajmlar; 

 
parsional to‘yingan molyar hajmlar. 
Molyar  hajmdek  ko‘rinadigan  kattaliklar  dori  vositasining  kimyoviy  strukturasiga,  eritma 
zichligiga va HOKga bog‘liq. 
Turli  erituvchilar  bilan  olingan  molyar  hajmdek  ko‘ringan  hajmlar,  dori  vositasining 
eruvchanlik  mexanizmini  guvohi  bo‘lishlari  mumkin.  Bu  esa  o‘z  navbatida  eritmalarning 
muayyan texnologiyasini ishlab chiqilayotganda asosiy jarayonlardan biri hisoblanadi.  
          Shunday qilib, eritmalarning muayyan tarkibi va texnologiyasini ishlab chiqish jarayonini 
tezlatish  maqsadida  oddiy  (isitish,  maydalash,  aralashtirish)  yoki  murakkab  (qo‘shimcha 
erituvchilar,  kompleks  hosil  qiluvchilar,  solyubilizatorlar  va  boshqalardan  foydalanish) 
texnologik  jarayonlarga  qo‘llaniladi.  Bular  o‘z  navbatida  tayyor  mahsulotning  biologik 
samaradorligini oshirishni va sifatini ta’minlaydi.