Тошкент фармацевтика институти

 
 
 
 
 
 

---

2-mavzu:
 
Populyatsia xaqida ta‘limot.
 
Reja: 
1.Populatsiyaning asosiy xususiyatlari 
2.Populyatsiyalarning  klassifikatsiyasi  
3. Populyatsiyaning miqdori va zichligiga ta'sir qiluvchi tabiiy omillar    
 
 
Tayanch iboralar: populatsiya, populatsiyaning tuzilishi, modifikatsiya 
omillar, elementar  populatsiya , ekologik populatsiya,  geografik populatsiya
 
2.1.Populatsiyaning asosiy xususiyatlari 
 
POPULYATSIYA (lotincha populations; so‘zidan olingan bo‘lib - guruh, aholi, xalq degan 
ma‘nolarnibildiradi.  Bu  atama  18  asrning  oxiridan  boshlab,  to  20asrning  40-50  yillariga 
qadarbiologiya fanida xar qanday individlar yigindisi sifatida qo‗llanib kelindi.  
Ekologik  nuqtai  nazardan  esa  populyasiya  deb--  uzoq  muddat  davomida  muayyan  bir 
hududda yashaydigan yoki o‘sadigan bir turga mansub individlar yig‘indisidir. 
Bir  populyasiyaga  mansub  individlar  shu  turning  boshqa  populyasiya  individlariga 
nisbatan bir-biri bilan erkin va oson chatishadi.  
Populatsiyaning  biologik  xususiyatlaridan  biri  –  bir  populatsiyaga  oid  individlar  boshqa 
populatsiya  individlariga    qaraganda  erkin  chatisha  oladilar.  Zarafshon  archasi  deganda 
o‗rmonda uchraydigan zarfshon archasi turiga mansub barcha individlar yig‗indisi etiborga 
olinadi yoki o‗tloqlarda qoqio‗ti populyasiyasi,  
Demak populatsiyaning asosiy xususiyati uning genetik birligidir. O‗zbekistonning shuvoq 
barra  o‗tli  yaylovlaridagi  shuvoqlar  populyasiyasi,  qumli  cho‗llardagi  oq  saksovullar, 
izenlar,  qandimlar  populyasiyalari,  qo‗llardagi  baliqlar  populyasiyalazenlar,  qandimlar 
populyasiyalari, 
qo‗llardagi 
baliqlar 
populyasiyalari, 
dalalardagi 
chigirtkalar 
populyasiyalari,  kishi  organizmidagi  tif  yoki  sil  kasalliklarini  tugdiruvchi  bakteriyalar 
populyasiyasi  yoki  shag‗arda  odamlar    populyasiyasi  ana  shu  tushunchaga  misol  bo‗la 
oladi. Xonaki xayvonlarning aloxida guruxlari (zotlar, podalar) va o‗simliklarning madaniy 
guruxlari  (navlari,  linyalari,  klonlari  va  boshqalar)  xam  populyasiya  atamasi  bilan 
ifodalanadi. 
Gistologiya  va  meditsina  va  mikrobiologiyada  ko‗p  xujayrali  organizmlar  to‗qimasidagi 
bir  xil  tuzilishga  ega  bo‗lgan  xujayralar  populyasiyasi  deb  aytiladi.  Etnograflar 
populyasiya deganda o‗z ichida qiz olish  berish qiladiganodamlar jamoasini tushunadilar. 
Shuningdek  populatsiya  individlariga  genetik  getrogenlik  ham  xos  bo‘lib,  bu  xususiyat 
ularning  har  xil  sharoitiga  moslanishlarini  belgilaydi  va  evolutsiya  uchun  juda  muhim 
bo‘lgan  irsiy  o‘zgaruvchanlik  imkoniyatini  yuzaga  keltiradi.  Populyatsiyadagi  genetik 
o`zgarishlar  turlarning  kelib  chiqishi,  yangi  o`simlik  navlari,  hayvon  zotlarini  yaratish  va 
boshqalar asosini tashkil qiladi.  
«Populyatsiya»  terminini  1903  yilda  daniyalik  genetik  V.  Iogansen  bir  turga  mansub, 
genetik  bir  xil  xususiyatga  ega  bo‘lmagan  individlar  yig‘indisini  tushuntirishda  keltirgan 
edi.  Demak  populatsiya  deganda  bir  turga  oid  bir-birlari  bilan  doimo  bog‘langan 
organizmlar yig‘indisi e‘tiborga olinadi. 
Xar  bir  populyasiyadagi  organizmlar  miqdori  bir  meyorda  bo‗lib,  tashqi  muxit  sharoiti 
keskin  o‗zgarmaguncha  u  shu  miqdorda  saqlanib  qolishi  mumkin.  Tashqi  muxining 
o‗zgarishi populyasiyadagi organizmlar sonining o‗zgarishiga bevosita yoki bilvosita ta‘sir 
etib turadi.  
Populyatsiya a'zolarining hayotiy belgilari   Populyatsiya - bu bir turning yoki bir necha tur 
vakillarining guruhidir. Ular ma'lum joyda uchraydi va ko‘p hayotiy belgilarga ega bo‘ladi 

---

va  shu  belgilar  butun  guruhning  doimiy  funksiyalarini  aks  ettiradi.  Populyatsiya 
a'zolarining hayotiy belgilari:  
-tur vakillarining qalinligi,    -tug‘ilishi,   
-o‘lishi, -yosh bo‘yicha taqsimlanishi,        -ma‘lum hududda tarqalishi,  
 -organizmning biotik potensiali         
Populyatsiya  belgilarini  aniqlash  ekologik  tadqiqot  orqali  amalga  oshiriladi  va  umumiy 
ekologiya uchun katta ahamiyatga ega.  
Populyatsiyaning  belgilari  umumiy  genetik  xususiyatlari  bilan  ham  xarakterlanadi. 
Populyatsiya  o‘ziga  xos  ma‘lum  biologik  tashkiliy  tuzilishlarga  ega.  Laboratoriya  yoki 
tajriba  sharoitlarida  populyatsiyaning  guruhlik  belgilari  va  sonlarini  aniqlash  mumkin, 
tabiiy sharoitda ancha murakkab bo‘ladi.  
Populyatsiyalar  bir-birlari  bilan  asosan  eklogik  aloqalar  orqali  bog‘lanib  turadi. 
Populyatsiya  ichidagi  asosiy  qonun  bu  muhitdagi  juda  oz,  chegaralangan  resurslardan 
foydalanib, kelajakda avlod qoldirishdan iboratdir.  Bunday holat populyatsiya a'zolarining 
miqdor o‘zgarishi, tur vakillarining o‘z sonini boshqarib turishi orqali amalga oshiriladi.  
 Populatsiyaning asosiy xususiyatlari: 
• 
 Populatsiya  genetik  xususiyatlariga–organizmlarning  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  ekologik 
moslashishi,  qayta  ko‘payishi  va  turg‘unligi  bo‘lib,  populatsiyning  turg‘unligi  uzoq  vaqt 
nasl qoldirish qobiliyatini saqlab qolishidir. 
• 
Populatsiya  biologik  xususiyatlariga–populatsiya  a‘zolarining  hayot  sikli,  o‘sishga 
qobiliyati,  farqlanishi  va  o‘zining  son  sifatini  ushlab  tirish  xususiyatlari  kirib,  ular 
populatsiyni hosil qiluchi organizmlarga taaluqlidir.
  
• 
Populatsiya guruhlik xususiyatlari Tur vakllarinig ma‘lum hududdagi  umumiy soni;  
• 
Ma‘lum  maydon  uchun  tur  vakillarining  o‘rtacha  soni,  populatsiya  qalinligi  va 
makonda populatsyia a‘zolarinig massasi; 
• 
Tug‘ilish-ma‘lum vaqt ichida tur vakllaridan hosil bo‘lgan yangi vakllar soni; 
• 
O‘lish-ma‘lum vaqt ichida populatsiya ichidagi o‘lgan a‘zolar darajasi;  
• 
Populatsiylarning o‘sish, tug‘ilish va o‘lisho‘rtasidagi farq; 
• 
O‘sish tezligi-ma‘lum vaqt ichida populatsiya a‘zolari sonining o‘rtacha o‘sish tezligi.