Тошкент фармацевтика институти

Abiotik omillar   

---

Eng  muxim  ekologik  omil,  xayot  omillaridan  biri  -  bu  yorug‗lik  xisoblanadi. 
Ultrabinafsha  nurlar  orasida  er  yuzasiga  etib  keladigan  faqat  uzun  to‗lqin  uzunlikdagilar 
(to‗lqin  uzunligi  290-3  80nm)  xisoblanadi.  Qisqa  to‗lkin  uzunlikdagi  nurlar  esa  tiriklikni 
xalok qiluvchi xisoblanib, 20-25 km balandlikda O
3
 molekulasidan tashkil topgan ozon ekrani 
tomonidan to‗liq yutiladi. To‗lqin uzunligi uzun bo‗lgan ultrabinafsha nurlar yuqori kimyoviy 
faollikga ega. Uning katta miqdori organizmlar uchun zarar bo‗lib, kamroq miqdordagisi esa 
kupchilik turlar uchun zarur xdsoblanadi. 
Demak, yoruglik manbai quyosh radiatsiyasi xisoblanadi. Butun tushayotgan quyosh 
radiatsiyasining  42  foizi  atmosfera  orqali  qaytariladi,  15  foizi  atmosferani  isitishga  ketadi, 
faqatgina 43 foizi er yuziga kelib tushadi. O‗simliklar tomonidan yil bo‗yi qabul qilinadigan 
yorug‗lik - faqatgina yorug‗lik tezligiga bog‗lik, bo‗lib qolmasdan, u kunning uzunligiga xam 
bog‗liq buladi (jadval-2). 
Kunning  uzunligi  ekvatordan  qutblarga  tomon  oshib  boradi.  O‗simliklar  qoplami 
uchun  butun  yil  bo‗yi  qabul  qilinadigan  radiatsiya  yig‗indisi  emas,  balki  yil  davomida 
o‗simliklar o‗sish mavsumidagi yorug‗lik miqdori axamiyatga egadir. 
O‗simliklar faqat o‗ziga bevosita tug‗ri tushadigan yorug‗likdan emas, balki tarqoq 
xolda tushadigan yorug‗likdan xam foydalanadi. 
Tug‗ri  tushadigan  quyosh  nurlari  ko‗pincha  o‗simliklar  uchun  xavfli  bo‗ladi. 
CHunki  nurning  ta‘siri  natijasida  o‗simliklar  sitoplazmasi  va  xlorofillari  nobud  bo‗ladi. 
Tarqoq  xolda  tushadigan  yorug‗lik  o‗simliklar  tomonidan  to‗la  o‗zlashtiriladi.  U  foydaliroq 
bo‗lib,  uning  50-60%  fotosintez  jarayoni  uchun  muxim  bo‗lgan  zangori-qizil  nurlardan 
iboratdir. Tug‗ri tushadigan yorug‗likda bu xildagi nurlar mikdori 30-35% dan oshmaydi. 
YOrug‗lik  sezuvchi  o‗simliklardan  barglar  asosan  kunning  eng  xavfli  soatlarida  radiatsiyani 
kam  qabul  qilishga  moslashgan.  Barglar  gorizontal  tekislikka  nisbatan  katta  burchak  bilan 
joylashadi, barglarning bunday joylanishini daraxtlardan evkalipt, mimozada xamda juda kup 
o‗tchil  o‗simliklarda  ko‗rishimiz  mumkin.  Masalan,  yovvoyi  lagun  o‗simligida  xamma 
barglari  shimoldan  janubga  tomon  qaratilgan.  Buning  natijasida  tush  paytlaridagi  kuchli 
quyosh nurlari oz mikdorda qabul qilinadi. Bunday o‗simliklarga kompas o‗simliklar deyiladi. 
Quyosh  yorug‗ligi  -  turli  xil  to‗lqin  uzunligidagi,  turli  xil  rangli  nurlardan  tashkil  topadi. 
Masalan,  qizil,  sariq,    xavorang,  ko‗k,  zangori  binafsha  rang.      O‗simliklar  uchun  yorug‗lik 
spektrining  zangori-kizil,  ko‗k-binafsha  nurlari  muximdir.  Sariq-yashil  nurlar,  xammasidan 
xam  kam  yutiladi.  Infraqizil  nurlar  deyarli  yutilmaydi.  YUqori  xarorat  sharoitida  infrakizil 
nurlar  o‗simlikka  salbiy  ta‘sir  qiladi.  Sababi,  bu  nurlar  barg  pigmentlari  tomonidan 
yutilmasdan,  balki  to‗qimalardagi  suv  tomonidan  yutiladi,  bu  esa  o‗simliklarning  qizib 
ketishini vujudga keltiradi.