Тошкент давлат юридик университети

Agar ma’muriy-huquqiy ta’sir 
usuli hokimiyat va buysunuv munosabatlaridan kelib chiqsa, iqtisodiy 
mexanizm shaxsning real maqsadlariga erishishdagi moddiy 
manfaatdorligiga tayanadi. 
Iqtisodiy usullar ma’muriy usullar kabi atrof 
tabiiy muhit sohasidagi munosabatlar subyektlarining ekologik ongini 
shakllantirishda juda samarali usullardan hisoblanadi. Biroq, ularning 
samaradorlik darajasi ma’lum ma’noda mamlakatning iqtisodiy rivojlanish 
holatiga bog‘liq. Tabiatdan foydalanish va atrof tabiiy muhitni muhofaza 
qilishni ta’minlashda iqtisodiy choralar haqida gapirganda ta’kidlash 
joizki, tabiatdan foydalanish faoliyatini boshqarishda iqtisodiy va 
ma’muriy usullar o‘zaro muqobil usullar hisoblanmaydi. Aksincha, ular 
bir-birini to‘ldiradi
7
.
Iqtisodiy usullarni qo‘llash oqilona bo‘lishi lozim, binobarin, 
tabiatdan foydalanishda to‘lovlar doirasini haddan ziyod oshirish ekologik 
vazifalarni hal etishda tadbirkorlar tashabbuskorligini soddalashtirish 
o‘rniga iqtisodiyotni bo‘g‘ib qo
‘
yishi, 
tabdirkorlar 
tomonidan 
qarshiliklarni keltirib chiqarishi
8
mumkin. Iqtisodiy vositalar o‘z 
7
Бринчук М.М. Экологическое право: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Юрист, 2004. –C.412. 
8
Колбасов О. С. Соотношение административных и экономических методов охраны окружающей среды / / 

---

119 
mohiyatiga ko‘ra mo‘tadil, o‘z funksiyalarini me’yorida bajara oladigan 
bozor iqtisodiyoti sharoitidagina samarali harakat qilishi mumkin.
Atrof 
tabiiy 
muhitni 
muhofaza 
qilishNING 
iqtisodiy 
mexanizmini huquqiy ta’minlash 
– bu atrof tabiiy muhitni muhofaza 
qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va ekologik xavfsizlikni 
ta’minlash chora-tadbirlarini rejalashtirish, moliyalashtirish, tabiiy 
resurslardan maxsus foydalanganlik, atrof tabiiy muhitni ifloslantirganlik, 
chiqindilarni joylashtirganlik va atrof tabiiy muhitga boshqacha tarzda 
zararli ta’sir ko‘rsatganlik uchun to‘lovlar undirish, iqtisodiy 
rag‘batlantirish, iqtisodiy jazo choralarini qo‘llash bilan bog‘liq qoida-
talablarning qonun hujjatlarida mustahkamlanishidir.
Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishga doir chora-tadbirlarni amalga 
oshirishda iqtisodiy mexanizmning ikki asosiy jihatiga e’tibor qaratish 
lozim. Iqtisodiy mexanizmning shakllanishi birinchidan, atrof tabiiy 
muhitni muhofaza qilish bo‘yicha tadbirlarni moliyalashtirish va pul 
mablag‘larining jamg‘arilish manbai bo‘lib xizmat qilsa, ikkinchidan, 
tabiatdan foydalanuvchilar hamda boshqa xo‘jalik subyektlari - yuridik va 
jismoniy shaxslarga real ta’sir ko‘rsatadi, ularni qonunchilikda mavjud 
ekologik talablarni bajarishga undaydi.
Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish iqtisodiy mexanizmining bir 
qator o‘ziga xos xususiyatlarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin: 

atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish iqtisodiy mexanizmining 
tabiatdan foydalanuvchilar uchun iqtisodiy rag‘batlantirish vositasi sifatida 
baholanishi; 

atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish iqtisodiy mexanizmining 
ayrim turlarida davlat majburlov choralaridan foydalanilishi (masalan, 
tabiiy resurslardan oqilona foydalanmaganlik hamda qonunlarda 
belgilangan talablarni buzganlik uchun iqtisodiy jazo choralari qo‘llashda, 
tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun soliq va to‘lovlar undirishda);

atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish iqtisodiy mexanizmida 
ma’muriy-huquqiy vositalarning iqtisodiy rag‘batlantirish usullari bilan 
o‘zaro uyg‘unlashganligi; 

atrof tabiiy muhit muhofaza qilish iqtisodiy mexanizmini 
huquqiy ta’minlashda ekologik tamoyillarning ustuvor mavqe kasb etishi; 

tabiiy resurslardan foydalanish va atrof tabiiy muhitni muhofaza 
qilishda iqtisodiy manfaatdorlik ekologik talablarga asoslangan holda 
ta’minlanishi; 
Экологическое право и рынок. –М., 1994. –C.50. 

---

120 

atrof tabiiy muhit muhofaza qilish iqtisodiy mexanizmining 
tabiiy resurslardan oqilona, tejamli hamda samarali foydalanishni 
ta’minlovchi vosita sifatida namoyon bo‘lishi; 

atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish iqtisodiy-huquqiy 
mexanizmining huquqiy institut sifatida bir qator vosita va usullar 
majmuyidan (tabiiy resurslardan maxsus foydalanganlik uchun to‘lov, 
iqtisodiy rag‘batlantirish, iqtisodiy jazo choralarini qo‘llash, ekologik 
sug‘urta, ekologik jamg‘armalar) tashkil topishi.
Demak, tabiatdan foydalanish, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish 
va ekоlоgik xavfsizlikni ta’minlash sohasida iqtisоdiy-huquqiy chоra-
tadbirlar tizimining yetarli darajada shakllanmaganligi o
‘
z navbatida 
ekоlоgik-huquqiy meхanizmning tarkibiy qismlari hisоblangan bоshqaruv, 
nazоrat, yuridik javоbgarlik hamda ekоlоgik-huquqiy madaniyat kabi 
institutlarning zaiflashuviga, bu esa ekоlоgik-huquqiy nоrmalarning 
amalda ishlamasligiga оlib keladi. Shu jihatdan atrоf tabiiy muhitni 
muhоfaza qilish iqtisоdiy meхanizmini huquqiy ta’minlash masalasi 
iqtisоdiy-huquqiy kafоlat tizimining tarkibiy qismi sifatida alоhida 
ahamiyatga ega.