Тошкент давлат юридик университети

Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishning iqtisodiy-huquqiy 
mexanizmi quyidagi usullardan (mexanizm)
foydalanishni nazarda 
tutadi: tabiiy resurslarni ijtimoiy-iqtisodiy baholash va hisobga olishni 
huquqiy tartibga solish; atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bo‘yicha 
ekologik dastur va tadbirlarni moddiy-texnik va moliyaviy ta’minlash, 
rejalashtirish; tabiiy resurslardan kompleks foydalanish bo‘yicha 
shartnoma tuzish va litsenziya berish; tabiiy resurslardan foydalanish 
limitlarini belgilash; tabiiy resusrlardan haq evaziga foydalanish, bu esa 
tabiiy resurslar uchun to‘lovni, atrof tabiiy muhitni ifloslantirganlik hamda 
ta’sir etishning boshqa ko‘rinishlari uchun haq to‘lashni o‘z ichiga oladi; 
davlat va jamoat ekologik jamg‘armalarini tuzish; ekologik sug‘urtalash va 
atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishni iqtisodiy rag‘batlantirish.
O‘zbekiston 
Respublikasining 
“Tabiatni 
muhofaza 
qilish 
to‘g‘risida”gi 
Qonuniga 
muvofiq 
tabiatni 
muhofaza 
qilishni 
ta’minlashning iqtisodiy tartiboti quyidagilardan iborat:

tabiiy resurslardan maxsus foydalanganlik uchun, atrof tabiiy 
muhitni ifloslantirganlik (shu jumladan, chiqindilarni joylashtirganlik) va 
atrof tabiiy muhitga boshqacha tarzda zararli ta’sir ko‘rsatganlik uchun 
to‘lov undirish; 

kamchiqimli va resurslarni tejaydigan texnologiyalar joriy 
etilganida, tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslarni qayta tiklashda 
samara beruvchi faoliyat amalga oshirilganida korxonalar, muassasalar va 
tashkilotlarga, shuningdek ayrim shaxslarga soliq, kredit imtiyozlari va 
o‘zga imtiyozlar berish; 

ekologiya nuqtayi nazaridan xavfli texnologiyalarni qo‘llaganlik 
va o‘zga faoliyatni amalga oshirganlik uchun korxonalar, muassasalar va 
tashkilotlarga nisbatan maxsus soliqlar joriy etish; 

---

122 

atrof tabiiy muhitga ifloslantiruvchi moddalarni chiqarish, 
oqizish yoxud ekologiya nuqtayi nazaridan zararli faoliyatni amalga 
oshirish huquqini beruvchi litsenziyalar (ruxsatnomalar) olish; 

tabiiy muhitning qulay holatini buzgan korxonalar, muassasalar, 
tashkilotlar va fuqarolar zimmasiga uni tiklash vazifasini yuklash; 

tabiat obyektlarini buzish yoki yo‘q qilib yuborish oqibatida 
yetkazilgan zarar uchun belgilangan tartibda tovon puli undirish; 

tabiatni muhofaza qilish borasidagi rejalar va chora-tadbirlar 
bajarilmagan, tabiatni muhofaza qilishga doir qonunlarning normativ-
texnik va boshqa talablari buzilgan hollarda mansabdor shaxslar yoki 
boshqa xodimlarni asosiy ishlab chiqarish faoliyatida erishilgan natijalar 
bo‘yicha beriladigan pul mukofotlari yoki boshqa mukofotlardan to‘liq 
yoki qisman mahrum etish; 

ekologik sof mahsulot chiqarganlik uchun rag‘batlantiruvchi 
narxlar va ustama haqlar belgilash; 

tabiiy 
resurslardan 
oqilona 
foydalanmaslik, 
me’yorda 
belgilanganidan 
ortiqcha 
foydalanganlik 
uchun 
tabiatdan 
foydalanuvchilarga nisbatan iqtisodiy jazo choralarini hamda tabiiy 
resurslardan oqilona foydalanganlik uchun iqtisodiy rag‘batlantirishni 
qo‘llash; 

tabiiy muhitni saqlash sohasida va ekologik sof mahsulot ishlab 
chiqarishda hammadan yuqori ko‘rsatkichlarga erishgan davlat, 
kooperativ, jamoat korxonalari, muassasalari va tashkilotlari, boshqa 
korxonalar, muassasalar hamda tashkilotlarning jamoalarini va ayrim 
xodimlarini, shuningdek ayrim shaxslarni moddiy rag‘batlantirish.
Mamlakatimizda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdan 
foydalanishda iqtisodiy usullarni bosqichma-bosqich tadbiq etish 
tamoyilidan kelib chiqib, tabiatdan foydalanishning ilmiy asoslangan 
iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarini tadbiq etishni uch bosqichda amalga 
oshirish va 2010-yilda yakunlash ko‘zda tutilgan edi. Birinchi bosqichda, 
O‘zbekistonda birinchi bor O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 1992-yil 29-iyundagi “Ifloslantiruvchi moddalarni tabiiy 
muhitga normativdan ortiqcha chiqarganlik (tashlaganlik) va chiqindilarni 
joylashtirganlik uchun to‘lovlarni joriy qilish to‘g‘risida”gi 303-sonli 
qarori (mazkur qaror Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 11-noyabrdagi 
140-son qaroriga muvofiq o‘z kuchini yo‘qotgan) bilan 1992-yil 1-iyuldan 
boshlab tabiiy muhitga ifloslantiruvchi moddalarni normativdan ortiqcha 
chiqarganlik (tashlaganlik) va chiqindilarni joylashtirganlik uchun 
to‘lovlar joriy qilish belgilandi. Mazkur qarorga muvofiq, to‘lovlarni 

---

123 
undirib olish tartibi o‘rnatildi va tabiatni muhofaza qilishning byudjetdan 
tashqari mahalliy va respublika jamg‘armalari tashkil etildi. Shuningdek, 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 24-maydagi 
246-sonli qarori bilan “Tabiatni muhafaza qilish jamg‘armalari 
to‘g‘risida”gi Nizom tasdiqlandi, ularni shakllantirish manbalari va 
foydalanish tartibi belgilandi.
Ikkinchi bosqichda atrof tabiiy muhitni to‘la ifloslantirilganlik uchun 
to‘lovlar kiritish ko‘zda tutilgan edi. Tabiatdan foydalanishda iqtisodiy 
mexanizmni bosqichma-bosqich joriy etish maqsadida O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 1-maydagi “O‘zbekiston 
Respublikasi hududida atrof tabiiy muhit ifloslantirilganligi va chiqindilar 
joylashtirilganligi uchun to‘lovlar tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 
199-sonli qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi hududida atrof tabiiy 
muhit ifloslantirilganligi va chiqindilar joylashtirilganligi uchun 2003-yil 
1-maydan boshlab kompensatsiya to‘lovlari joriy etildi.
Uchinchi bosqichda tabiiy resurslardan oqilona va kompleks 
foydalanilmaganlik uchun to‘lovlar tizimini joriy etish va tabiatdan 
maxsus foydalanganlik uchun to‘lovlar olish mexanizmini yanada 
takomillashtirish ko‘zda tutilgan
9
. Ushbu bosqichlar Tabiatni muhofaza 
qilish, Davlat statistika qo‘mitalari tomonidan birgalikda ishlab chiqilgan 
va Vazirlar Mahkamasi tomonidan ma’qullangan “O‘zbekiston 
Respublikasida tabiatdan foydalanishning ilmiy asoslangan iqtisodiy va 
huquqiy mexanizmlarini joriy qilish” konsepsiyasi orqali amalga oshirish 
belgilangan edi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 
ma’qullangan tabiatdan foydalanishga bosqichma-bosqich o‘tish Dasturi 
va “O‘zbekiston Respublikasida tabiatdan foydalanishning ilmiy 
asoslangan 
iqtisodiy 
va 
huquqiy 
mexanizmlarini 
joriy 
qilish” 
konsepsiyasiga binoan atrof tabiiy muhit to‘la ifloslanganligi, ya’ni 
umumiy 
chiqindilar, 
ifloslantiruvchi 
moddalarni 
tabiat 
muhitiga 
chiqarilgani va chiqindilarni joylashtirilgani uchun to‘lovlarni bosqichma-
bosqich kiritish amalga oshirildi. Shuningdek, ushbu bosqichda 
O‘zbekiston Respublikasida tabiatdan foydalanishda iqtisodiy mexanizmni 
bosqichma-bosqich joriy etishni ta’minlash, tabiatdan foydalanishni 
boshqarishning iqtisodiy usullarini yanada takomillashtirish, shuningdek, 
ekologiya xavfsizligi masalalari bo‘yicha kompleks yondashuvni 
ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 
tomonidan 
2006-yil 
6-fevralda 
№15 sonli “Tabiatdan maxsus 
9
O’zbekiston Respublikasida atrof tabiiy muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan foydalanishning holati to’g’risida 
Milliy ma’ruza (2002-2004 yillar). – T.: Chinor ENK, 2006. –103 b. 

---

124 
foydalanganlik uchun to‘lovlar tizimini takomillashtirish to‘g‘risida” qaror 
qabul qilindi.
Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish iqtisodiy mexanizmi maqsad va 
yo‘nalishlari turli-tuman bo‘lib, ular muayyan vaziyatda va aniq sharoitda 
(masalan, rivojlanayotgan davlatning ma’lum muddatdan so‘ng 
rivojlangan davlatlar safiga kirishi va h. k. ) o‘zgarishi hamda boyishi 
mumkin.