Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi

Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish
– jinoyat sodir etgan shaxsni qonunda 
belgilangan asoslar mavjud bo‗lganda sodir etilgan qilmishining huquqiy 
oqibatlaridan ozod etishdir. 
 
O‗z navbatida, jinoiy javobgarlikdan ozod qilish protsessual jihatdan 
qo‗llanilishiga ko‗ra quyidagi turlarga bo‗linadi: 
20
Наумов А.В. Российское уголовное право. Курс лекций: в 3 т. T. 1. Общая часть / A.В. 
Наумов. – 4-е изд., перераб. и доп. – M. : Волтерс Клувер, 2008. – Б. 599.

---

171 
1) javobgarlikka tortish muddatining o‗tib ketganligi munosabati bilan jinoyat 
uchun javobgarlikdan ozod qilish surishtiruvchi (faqat ijtimoiy xavfi katta 
bo‗lmagan jinoyatlar yuzasidan), tergovchi va prokuror tomonidan qo‗llaniladi. 
Bunda jinoyat ishini tugatish to‗g‗risida qaror chiqariladi. 
2)
 
qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yo‗qotganligi, aybdor o‗z 
qilmishiga amalda pushaymon bo‗lganligi, yarashilganligi, kasalligi va amnistiya 
akti asosida javobgarlikdan ozod qilish sud tomonidan qo‗llanadi.
3) javobgarlikdan ozod qilish asosan sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy 
xavfliligi bilan bog‗liq bo‗lsa, jinoiy jazodan ozod qilish esa jinoyatning ijtimoiy 
xavflilik darajasi bilan har doim ham bog‗liq bo‗lmaydi; 
4) jinoiy javobgarlikdan ozod qilishning ayrim turlari surishtiruvchi, 
tergovchi, prokuror tomonidan (masalan, javobgarlikka tortish muddatining o‗tib 
ketganligi munosabati bilan jinoyat uchun javobgarlikdan ozod qilish) qo‗llansa, 
jazodan ozod qilish faqat sud tomonidan qo‗llanadi; 
5) jinoiy javobgarlikdan ozod qilish gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va 
sudlanuvchiga nisbatan qo‗llansa, jazodan ozod qilish esa muayyan jinoiy jazoga 
hukm qilingan shaxslarga nisbatan qo‗llanadi; 
6) javobgarlikdan ozod qilingan shaxslar sudlanmagan hisoblansa, jazodan 
ozod qilingan shaxslar esa sudlangan hisoblanadi.
Shaxsni jinoiy javobgarlikdan ozod qilish qonunda to‗g‗ridan to‗g‗ri 
ko‗rsatilgan hollarda (JK 66, 66
1
-moddalar) ijtimoiy xavfi katta bo‗lmagan va 
uncha og‗ir bo‗lmagan jinoyatlarga nisbatan qo‗llaniladi.
Javobgarlikdan ozod qilishning boshqa turlari, xususan, javobgarlikka tortish 
muddatining o‗tib ketganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish, qilmish 
yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yo‗qotganligi munosabati bilan javobgarlikdan 
ozod qilish, kasallik tufayli javobgarlikdan ozod qilish va amnistiya akti asosida 
javobgarlikdan ozod qilish jinoyatning tasnifidan qat‘iy nazar qo‗llanilishi 
mumkin. 
Javobgarlikdan ozod qilish instituti va qilmishning jinoiyligini istisno 
qiladigan holatlar institutlari o‗z mazmuniga ko‗ra o‗xshash bo‗lsada, ular bir-
biridan tubdan farqlanadi. Qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlarda 
tashqi ko‗rinishiga ko‗ra jinoyat tarkibi elementlari mavjud bo‗lsa-da, amalda 
jinoyat tarkibi mavjud bo‗lmaydi. Bunday hollarda gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, 
sudlanuvchi aybsiz deb topilib, reabilitatsiya etilishi lozim. Javobgarlikdan ozod 
qilishda shaxsning qilmishida jinoyat tarkibining barcha elementlari mavjud 
bo‗ladi, shaxsning jinoyat sodir etganligi fakti maqbul dallillar asosida dastlabki 
tergov organlari va sud tomonidan to‗liq isbotlangan yoki isbotlanishi uchun 
yetarli asoslar mavjud bo‗ladi, ammo muayyan holatlar (kasallik, jabrlanuvchi 
bilan yarashganlik) yuzaga kelganligi tufayli shaxs javobgarlikdan ozod qilinadi. 
Jinoyat qonunida belgilangan javobgarlikka tortish muddatining o‗tib ketganligi, 
qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yo‗qotganligi, aybdor o‗z qilmishiga 
amalda pushaymon bo‗lganligi, yarashilganligi, kasallik yoki amnistiya akti 
asosida shaxs javobgarlikdan ozod qilinadi. Bunday holatda shaxsning jinoyat 

---

172 
sodir etilishida aybliligi to‗g‗risidagi masalani hal qilmay turib jinoyat ishi 
tugatiladi.
O‗zbekiston Respublikasi jinoyat qonunida javobgarlikdan ozod qilishning 
quyidagi turlari mavjud: 

javobgarlikka tortish muddatining o‗tib ketganligi munosabati 
bilan jinoyat uchun javobgarlikdan ozod qilish (64-modda); 

qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yo‗qotganligi munosabati 
bilan javobgarlikdan ozod qilish (65-modda); 

aybdor o‗z qilmishiga amalda pushaymon bo‗lganligi munosabati 
bilan javobgarlikdan ozod qilish (66-modda); 

yarashilganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod 
qilish (66
1
-modda); 

kasallik tufayli javobgarlikdan ozod qilish (67-modda); 

amnistiya akti asosida javobgarlikdan ozod qilish (68-modda). 
Ushbu javobgarlikdan ozod qilishning turlari jinoyat sodir etgan voyaga 
yetgan va voyaga yetmagan (13–18yosh) shaxslarga nisbatan qo‗llanilishi mumkin. 
Bundan tashqari, voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan majburlov choralarini 
qo‗llagan holda javobgarlikdan ozod qilish mumkin. 
Qonun talabiga ko‗ra, javobgarlikdan ozod qilishning ayrim turlarini qo‗llash 
majburiy bo‗lsa, ayrimlari esa ixtiyoriy hisoblanadi. Ya‘ni vakolatli organlar 
javobgarlikdan ozod etishning ayrim turlarini qo‗llashda mustaqil qaror qabul 
qilishi, ish holatlari taqozo etsa, ushbu institutni qo‗llashi yoki aksincha 
qo‗llamaslik huquqiga ega bo‗ladi. Shuning uchun ularni shartli ravishda ikki turga 
bo‗lish mumkin: 
1. Jinoyat qonunida belgilangan talablar mavjud bo‗lganda javobgarlikdan 
ozod qilishni qo‗llash shart bo‗lgan holatlar belgilangan bo‗lib, ushbu turga 
javobgarlikka tortish muddatining o‗tib ketganligi munosabati bilan jinoyat uchun 
javobgarlikdan ozod qilish va kasallik tufayli javobgarlikdan ozod qilish kabi 
turlari kiradi. Bunda jinoyat qonunida keltirilgan talablar mavjud bo‗lsa, vakolatli 
organ javobgarlikdan ozod qilishni qo‗llashi shart hisoblanadi.
2. Jinoyat qonunida belgilangan talablar mavjud bo‗lganda javobgarlikdan 
ozod qilish qo‗llanilishi ixtiyoriy bo‗lgan, imperativ xarakter kasb etmaydigan 
holatlar belgilangan bo‗lib, unga qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini 
yo‗qotganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish, aybdor o‗z qilmishiga 
amalda pushaymon bo‗lganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish, 
yarashilganligi munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilish va amnistiya 
akti asosida javobgarlikdan ozod qilish turlari kiradi. Shu sababli Jinoyat 
kodeksining 65, 66, 66
1
, 68-moddalari, ―qonunda belgilangan shartlar mavjud 
bo‗lsa, shaxs javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin‖ mazmunidagi jumla alohida 
ko‗rsatilgan.
Javobgarlikdan ozod qilish asoslari mavjud bo‗lganda jinoyat sodir etgan 
shaxsga nisbatan jinoiy ta‘qibni amalga oshirish zarurati qolmaydi, ya‘ni jinoyat 
sodir etgan shaxsni javobgarlikka tortib, unga nisbatan jazo yoki boshqa huquqiy 
ta‘sir chorasi qo‗llamay turib jazodan ko‗zlangan maqsadga erishilgan hisoblanadi.

---

173 
Javobgarlikdan ozod qilish reabilitatsiya qilish, ya‘ni oqlash hisoblanmaydi. 
Bunda shaxsning qilmishida jinoyat tarkibining barcha elementlari mavjud bo‗lib, 
shaxsdagi ijobiy o‗zgarishlar, kasalligi, muddatning o‗tishi va qonun chiqaruvchi 
yoki vakolatli davlat organining huquqiy akti asosida rag‗batlantiriladi. Ammo, 
jinoiy javobgarlikdan ozod qilingan shaxs fuqaroviy–huquqiy majburiyatlardan 
ozod bo‗lmaydi. Undan jinoyat oqibatida yetkazilgan zarar va boshqa to‗lovlar 
undirilishi mumkin.