Тошкент давлат юридик университети фуқаролик ҳУҚУҚИ дарслик II қисм

1.4. Олди-сотди шартномасида тарафлар

Олди-сотди шартномасида тарафлар сотувчи ва харидор ҳисоб­ланади. Бунда тарафлар сифатида фуқаролар ва юридик шахслар қатнашиши мумкин. Айни вақтда муайян ҳолларда шартномада тараф сифатида давлат ҳам иштирок этиши мумкин.

Олди-сотди шартномаси юқорида кўрсатилган субъектлар ўртасида, шунингдек, ўзаро тузилиши мумкин. Шартномада тараф сифатида фуқаро қатнашганда у муомала лаёқатига эга бўлиши шарт. Бинобарин, вояга етган, яъни 18 ёшга тўлган ва қонунда белгиланган тартибда муомала лаёқати чекланмаган ҳар қандай шахс шартномада тараф сифатида иштирок эта олади. Айни вақтда, қонун муомала лаёқати чекланган ёки муомалага лаёқатсиз фуқароларнинг ҳам олди-сотди шартномасида тараф сифатида қатнашиш ҳолатларини назарда тутади. Масалан, олти ёшдан ўн тўрт ёшгача бўлган кичик ёшдаги болалар майда маиший битимлар тузишга, масалан, кичик суммада товарлар сотиш ёки сотиб олишга (музқаймоқ, чанқовбосди ичимлик­лар, қалам, дафтар, ҳаво шарлари ва ш.к) ҳақли (ФКнинг 29-моддаси 2-қисми 1-банди). Ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганлар ўз иш ҳақи, стипендияси ва бошқа даромадлари ҳисобига товарлар сотиб олиш ёхуд уларни сотишга ҳақли (ФКнинг 27-мод­даси 2-қисми 1-банди).
ФКнинг 22-моддаси, 2-қисми ва 28-моддада белгиланган тартиб­да тўла муомала лаёқатига эга бўлган вояга етмаганлар ҳам олди-сотди шартномасида суммасидан қатьи назар, тўла ҳуқуқли тараф сифатида қатнаша оладилар. Спиртли ичимликлар ёхуд наркотик моддалар суиистеъмол қилганлиги сабабли муомала лаёқати чеклан­ган шахслар ҳам мустақил равишда майда маиший битимлар туза оладилар (ФКнинг 31-моддаси). Бундай шахслар, шунингдек, ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганлар йирик суммадаги олди-сотди шартномаларини фақат ҳомийси, ота-оналари ёки фар­зандликка олувчилар розилиги билангина туза оладилар.
Ҳар хил ташкилий тузилмалар олди-сотди шартномасида тараф бўлишлари учун қуйидаги икки талабга жавоб беришлари шарт: би­ринчидан, бундай тузилмалар юридик шахс мақомига эга бўлишлари ва иккинчидан, улар тузаётган олди-сотди шартномаси уларнинг таъсис ҳужжатларига зид бўлмаслиги лозим.
Одатда шартномада сотувчи сифатида қатнашаётган шахсга со­тилаётган ашё мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлади, бироқ айрим ҳолларда сотувчи сотилаётган товарнинг мулкдори бўлмаслиги ҳам мумкин. У ҳолда сотувчининг товарни сотишга бўлган ҳуқуқи қонун ёки шартнома асосида вужудга келган бўлиши лозим (масалан, дав­лат корхонаси томонидан унга хўжалик юритиш ҳуқуқи асосида би­риктириб қўйилган товарни сотиши ёхуд воситачилик (комиссион) дўконларида товарларни сотиш).
Қонунда бир неча субъектга умумий мулк ҳуқуқи асосида те­гишли бўлган ашёларни сотишнинг алоҳида тартиби белгиланган. Мулкдорлардан бири ўз улушини бошқа шахсга сотган вақтда қолганшериклари сотилаётган улушни у сотиладиган нархда ва бошқа тенг шартларда имтиёзли сотиб олиш ҳуқуқига эга, ким ошди савдоси орқали сотиш ҳоллари бундан мустасно (ФКнинг 224-моддаси). Эр-хотинга биргаликдаги умумий мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган, никоҳ давомида орттирилган мол-мулк ҳам ҳар иккаласининг розили­ги асосида сотилади.