Тошкент давлат юридик университети фуқаролик ҳУҚУҚИ дарслик II қисм

1.2. Ташқи савдо муносабатларида олди-сотди шартномасининг
ҳуқуқий асослари

Олди-сотди шартномаси нафақат мамлакат ички муомаласида, балки ташқи иқтисодий муносабатларда ҳам энг кўп қўлланиладиган шартнома ҳисобланади. Ушбу шартнома халқаро миқёсларда кенг қўлланилаётгани сабабли ҳам халқаро ташкилотлар томонидан унинг ҳуқуқий негизлари шакллантирилишига алоҳида аҳамият берилмоқ­да. Жумладан, 1980 йили Венада қабул қилинган БМТнинг Товар­ларни халқаро олди-сотди шартномалари ҳақидаги конвенцияси, сав­до-сотиқда қўлланиладиган «Инкотермс» атамаларини талқин этиш бўйича халқаро қоидалар, шунингдек истеъмолчиларнинг ҳуқуқлари ҳақида халқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб чиқилган.

Вена Конвенцияси халқаро савдо-сотиқда кўпчилик томонидан қўлланиладиган ўзига хос умумий (универсал) ҳуқуқий ҳужжат сифатида муҳим аҳамиятга эга. Ушбу Конвенцияда умумий ҳуқуқ ва Қитьа ҳуқуқи тизимларини савдо-сотиқ бўйича шартномаларининг турлича ёндашувларини, зиддиятларини юмшатиб, ҳуқуқий-техник жиҳатдан муросага келтириш ва умумий қоидалар ишлаб чиқилишига эришилган.
Вена Конвенцияси турли мамлакатлардаги субъектлар ўртасида­ги товарлар олди-сотдисини тартибга солишга қаратилган умумий ва ягона меъёрларни ўзида мужассамлайди.
Конвенция, асосан, тадбиркорлик соҳасидаги халқаро олди-сот­ди шартномаларини тартибга солади, шу сабабли ҳам шахсий, оила­вий ёхуд уйда фойдаланиш учун товарлар харид қилишда қўлланил­майди. Айни вақтда, Конвенция ундирувга қаратилган мол-мулкни аукционларда сотишга, қимматли қоғозлар, акциялар, таъминлов қо­ғозлари ва муомала ҳужжатлари, сув транспорти ва ҳаво транспорти кемалари, электр энергияси сотиб олишга нисбатан ҳам қўлланил­майди.
Вена Конвенцияси фақат олди-сотди шартномасининг тузили­шини ва ушбу шартнома асосида тарафларда ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга келишини тартибга солади. Шу сабабли ҳам агарда бошқача қоида белгиланмаган бўлса, у шартноманинг ўзи, унинг шартлари ҳақиқийлиги, шунингдек сотилган товарга нисбатан мулк ҳуқуқи ҳақида шартнома белгилаган оқибатларга тааллуқли эмас. Шу билан бирга, Конвенция сотувчининг товар бирор шахснинг соғлиғини ши­кастланиши ёхуд ўлимига сабаб бўлган ҳолатлар учун жавобгарлик масалаларига ҳам қўлланилмайди.
Конвенциянинг 11-моддасига асосан олди-сотди шартномаси ёзма шаклда тузилиши шарт қилиб қўйилмаган, умуман шартнома шаклига нисбатан талаблар мавжуд эмас. Шартноманинг мавжудлиги йўл қўйиладиган далилларнинг барчаси, шу жумладан, гувоҳ кўрса­тувлари орқали ҳам исботланиши мумкин. Вена Конвенциясида олди-сотди шартномасининг тузилиши масалалари ҳал этилган, сотувчи ва харидор мажбуриятлари, тарафлар томонидан шартнома шартлари бузилганда ҳуқуқий муҳофаза воситалари белгилаб қўйилган, шу­нингдек унда товар шикастланган ёки нобуд бўлган ҳолларда хари­дорга зарар таҳликаси (хавф-хатари) қандай ўтиши ҳақидаги қоида­лар тарафларни жавобгарликдан озод қилиш асослари ва ш.к меъёр­лар мавжуд.
Конвенциянинг 28-моддасига асосан тузук тараф шартнома шартларини бузган тарафдан мажбуриятни асл (натура) ҳолича бажариш ёхуд етказилган зарарларни тўла қоплашни талаб қилишга ҳақли.
Маълумки, олди-сотди шартномасида қўлланиладиган иборалар турли мамлакатларда турлича талқин этилади. Бинобарин, ташқи савдо муносабатларидаги субъектлар ўртасида бу борада турли англа­шилмовчиликлар, низолар келиб чиқиши мумкин. Буларнинг олдини олиш учун “Инкотермс” савдо-сотиқ ибораларини талқин этиш бўйи­ча халқаро қоидалар ишлаб чиқилган. Қачон сотувчи ўз мажбурия­тини бажарган ҳисобланиши ва демак сотилган товарнинг шикаст­ланиши ёки нобуд бўлиши натижасида вужудга келадиган зарар ва харажатлар қачондан бошлаб харидор зиммасига юкланиши қоида­ларини белгиловчи франко турларининг ягона талқини ҳам “Инко­термс”да мустаҳкамлаб қўйилган. Бундан ташқари, тегишли шартно­ма турида товарни суғурталаш, товарнинг экспорти учун божни ким (харидор ёки сотувчи) тўлаши масалалари ҳам назарда тутилган. Тарафлар «Инкотермс» қоидалари орқали ўзлари учун маъқул ва­риантларни танлаб олишлари мумкин. «Инкотермс»ни қўллаш тад­биркорларга турли мамлакатлар савдо-сотиқ амалиётидаги тафовут­лар, бундай фарқлар натижасида келиб чиқадиган низолар ва уларни суд тартибида ҳал этишдаш вужудга келиши мумкин бўлган муам­молар ва қийинчиликларни бартараф этиш имконини беради.