Тошкент давлат юридик университети фуқаролик ҳУҚУҚИ дарслик II қисм

1.5. Олди-сотди шартномасининг предмети, баҳоси ва муддатлари

Олди-сотди шартномаси бўйича эркин суратда бошқа шахсларга берилиши мумкин бўлган, фуқаролик муомаласидан ташқари чиқа­рилмаган ҳар қандай ашёлар товар бўлиши мумкин.

Фуқаролик муомаласидан чиқарилган объектлар олиш-сотиш предмети бўла олмайди. Сотилиши ҳамда сотиб олиниши мумкин бўлмаган корхоналар ва мол-мулк турлари ҳамда гуруҳларининг рўйхати Ўзбекистон Республикасининг Давлат тасарруфидан чиқа­риш ва хусусийлаштириш тўғрисидаги қонуннинг 4-моддасида¹ кўр­сатилган. Бунга давлат мутлақ мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган объектлар, тарихий-маданий ва табиий мерос объектлари, ҳарбий-техникавий мол-мулк харбий кўрол-яроғлар, портловчи ва радиоак­тив моддалар, умумий фойдаланишдаги автомобиль йўллари, қабрис­тон ва ш.к. объектлар киради. Айрим объектлар фуқаролик муомала­сида чекланган ҳаракатда бўлади. Уларни махсус рухсат олиш асоси­да сотиб олиш ёки сотиш мумкин (масалан, кучли наркотик дорилар фақат махсус рецепт асосида, рўйхатда қайд этилиб сотилади).
Товар сифатидаги ашёлар хусусий аломатлар билан белгиланган ашёлар ёхуд жисмий аломатлари билан белгиланган ашёлар ёки кўчмас мол-мулк бўлиши мумкин.
Валюта қийматларини олиш-сотиш давлатнинг ваколатли идо­ралари томонидан белгиланган тартибда амалга оширилади. Мамла­катимиз ички савдо муомаласида сотилган товарлар учун ҳақ чет эл валютасида эмас, балки умумий қоида тарзида сумда амалга ошири­лади. Сотилган товар ҳақини чет эл валютасида тўлашга давлатнинг ваколатли идоралари томонидан белгиланган тартибда ва ҳолларда­гина йўл қўйилади. Қимматли қоғозларни олиш-сотиш, айрим турда­ги олди-сотди (чакана олди-сотди, товарлар етказиб бериш, энергия таъминоти, корхонани сотиш, кўчмас мол-мулкларни сотиш) махсус белгиланган тартибда амалга оширилади. Масалан, қимматли қоғоз­ларни олди-сотди қилиш Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 3 июндаги ЎРҚ-387-сон қабул қилинган “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонун билан тартибга солинади.
Қонун олди-сотди шартномаси предмети доирасига ашёлар, ва­люта қийматликлари, қимматли қоғозлар билан бирга мулкий ҳуқуқ­ларни ҳам киритади. Бошқача айтганда ФКнинг олди-сотди шартно­маси тўғрисидаги умумий қоидалари параграфи нормалари мулкий ҳуқуқларни сотишга нисбатан ҳам қўлланилади, агарда ушбу ҳуқуқ­лар мазмуни ёки моҳиятидан бошқача ҳолат келиб чиқмаса (ФКнинг 386-моддаси 5-қисми). Албатта мулкий ҳуқуқлар доираси ниҳоятда кенг ва ранг барангдир. Амалиётда баъзи мулкий ҳуқуқларни ҳақ эва­зига бошқа шахсга ўтказиш ҳолатлари учрайди. Улар орасида кенг тарқалгани интеллектуал мулк объектларига нисбатан мутлақ ҳуқуқ­ларни сотиш ҳисобланади. ихтирога фойдали моделга, саноат наму­насига, фан, адабиёт ва санъат асарларига нисбатан мутлақ ҳуқуқлар­ни сотиш мумкин. Агар мутлақ ҳуқуқ патент орқали расмийлашти­рилган бўлса бундай олди-сотди ваколатли давлат идорасида (Интеллектуал мулк агентлигида) расмийлаштирилиши лозим. Муаллифлик мутлақ ҳуқуқ­ларни олди-сотди шартномаси эса ёзма тузиш шарт (нотариал расмийлаштириш мақсадга мувофиқ)².
Мажбурият билан боғлиқ ҳуқуқларни олди-сотди предмети бўлиши учун қуйидагилар талаб этилади:
Биринчидан, сотувчининг ўз-ўзига нисбатан мулкий ҳуқуқлари шартнома предмети бўла олмайди;
Иккинчидан шартноманинг предмети фақат мулкий ҳуқуқ (маж­бурият эмас) бўлиши лозим (корхона олди-сотдиси бундан мустасно);
Учинчиданшартномалардан ва шартномалардан ташқари маж­буриятлардан келиб чиқувчи талаб қилиш ҳуқуқи натурал (асл ҳоли­ча) бўлиши керак (бинобарин пул бўйича тўловни ундириш ҳуқуқи­дан бошқа шахс фойдасига воз кечиш олди-сотди бўлиб ҳисоблан­майди).
Олди-сотди шартномаси, агар қонунда бошқача ҳол белгиланган бўлмаса ёки у товарнинг хусусиятидан келиб чиқмаса, шартномани тузиш пайтида сотувчида мавжуд бўлган товарни, шунингдек, кела­жакда сотувчи яратадиган ёки оладиган товарни олиш-сотиш ҳақида ҳам тузилиши мумкин.
Шартноманинг товар ҳақидаги шарти унинг асосий ва муҳим шарти ҳисобланади, бусиз шартнома мавжуд бўла олмайди. Агар шартнома товарнинг номи ва миқдорини аниқлаш имконини берса, товар тўғрисидаги олди-сотди шартномасининг шарти келишилган ҳисобланади.
Олди-сотди шартномасида баҳо харидор томонидан сотиб Оли­наётган товар учун сотувчига тўланадиган маълум миқдордаги пул суммасидир. Агарда харидор олинаётган товар эвазига сотувчига пул эмас, балки ашёни топширса, ёхуд маълум хизмат кўрсатишни, иш бажаришни ўз устига олса, ёхуд текин олиш назарда тутилган бўлса, у ҳолда олиш-сотиш ҳисобланмайди.
Олди-сотди шартномасида товарнинг баҳоси тарафларнинг ке­лишуви билан белгиланади. Қонунда назарда тутилган ҳолларда те­гишли ваколатга эга бўлган давлат органлари белгилаидиган ёки тар­тибга соладиган баҳолар (тарифлар, расценкалар, ставкалар ва ҳ.к) қўлланилади (ФКнинг 356-моддаси, 2-қисми). Масалан, айрим турда­ги товарлар фақат бир ёки чекланган доирадаги бир неча корхоналар томонидан ишлаб чиқарилиши ва бу корхоналар ўзларининг бундай устун, монопол мавқеидан фойдаланиб, товарлар баҳосини белги­лашда суиистеъмолликлар қилиши мумкин. Шу сабабли ҳам “Рақобат тўғрисида”ги қонун (2012 йил 6январда қабул килинган), “Табиий монополиялар тўғрисида” ги қонун ва шу каби қонунларда товарлар нархи белгилаб қўйилиши мумкин, бироқ бозор муносабатлари тизимида кўпчилик товарларнинг баҳоси тарафлар томонидан ўзаро келишув асосида белгиланади.
Тўловни амалга ошириш учун зарур бўлган ҳаракатларни амалга ошириш харидор ҳисобидан амалга оширилади (ФКнинг 418-моддаси 1-қисми). Масалан, пулни почта орқали юбориш, сотувчининг банк ҳисоб рақамига ўтказиш харажатлари ва ҳ.к.
Товарнинг баҳоси унинг оғирлигига қараб белгиланадиган бўлса, агар шартномада бошқача ҳолат белгиланмаган бўлса, у соф оғирлиги (нетто) бўйича аниқланиши лозим, бунда товарнинг идиш ёки ўров ҳолидаги оғирлиги (брутто) асос бўлиб ҳисобланмайди.
Агар олди-сотди шартномасида товарнинг баҳоси уни белгилай­диган кўрсаткичлар (таннарҳ харажатлар ва ҳ.к.)га қараб ўзгартири­лиши лозимлиги назарда тутилган бўлса, аммо шу билан бирга, баҳо­ни қайта кўриб чиқиш усули белгиланган бўлмаса, баҳо ушбу кўрсат­кичларнинг шартнома тузилган пайтдаги ва товарни топшириш пай­тидаги ўзаро нисбатидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Масалан, олди-сотди шартномаси январь ойида тузилди, товар харидорга май ойида топширилди. Мана шу вақт оралиғида товарнинг баҳоси 20 фоизга қимматлашди. Бинобарин, бундай ҳолда бирламчи баҳо ва охирги баҳо ўртасидаги нисбат ҳисобга олинмоғи лозим.
Сотувчи товарни топшириш мажбуриятини кечиктириб юборга­нида баҳо товарни шартнома бўйича топшириш лозим бўлган вақт­даги баҳо бўйича тўланади.
Шартнома тузилгандан кейин баҳони ўзгартиришга қонун ҳуж­жатлари, шартномада назарда тутилган ҳолатларда ва шартларда йўл қўйилади.
Баҳо ҳақида келишув шартноманинг муҳим шартидир. Бундай келишувга эришилмаганида шартнома тузилмаган ҳисобланади. Баҳо назарда тутилмаган ва шартнома шартлари бўйича белгиланиши мумкин бўлмаган ҳолларда баҳо худди товарлар учун тўланадиган нархлар бўйича белгиланади. Ушбу қоида ФКнинг 356-моддаси, 3-қисми мазмунидан келиб чиқади. Мазкўр ҳолларда, гарчи шартнома­да баҳо ҳақида келишув мавжуд бўлмаса ҳам, тарафлар бундан кели­шувга эришгани ҳақидаги презумпция амал қил ад и.
Олди-сотди шартномасини ижро этиш муддати тарафларнинг ўз мажбуриятларини амалга ошириш вақти билан белгиланади. Бундай муддат қонун ҳужжатларида ёхуд тарафларнинг келишуви билан бел­гиланади.