Тошкент давлат юридик университети фуқаролик ҳУҚУҚИ дарслик II қисм

Жабрланувчининг айбини ва зарар етказган шахснинг мулкий ҳолатини ҳисобга олиш. Ҳаётда шундай ҳолатлар ҳам юз берадики, шахсга етказилган зарар нафақат бошқа кишининг балки, жабрланувчининг айби натижаси юз беради. Масалан, йўловчининг йўл ҳаракати Қоидаларини бузиб ўтиш тақиқланган жойдан ўтиши, ишчининг хавфсизлик қоидаларига риоя этмаслиги ва шу кабилар натижасида етказилган зарарларда жабрланувчи ҳам айбдор ҳисобланади.
Одатда жабрланувчининг айби қўпол эҳтиётсизлик ёки турмуш қоидаларини бузишда намоён бўлади. Шу билан бирга жабрланувчининг айби ҳуқуққа хилоф ҳатти-ҳаракат натижасида вужудга келиши мумкин. Масалан, Масалан, “Химия” комбинати қоровули С. комбинат ҳовлисидаги этил спирти деб ёзилган цистернадан спирт ўғирлаб унга сув аралаштириб ичди ва натижада С.нинг иккала кўзи ҳам кўрмай қолди. Кейинчалик маълум бўлишича, “этил спирти” деб ёзилган цистернада спирт эмас, бошқа заҳарли суюқлик бор экан. Бу ерда жабрланувчининг айби туфайли зарар вужудга келди, бунда “Химия” комбинати жавобгарликдан озод этилади. Чунки, қоровулга комбинатдаги хом ашёни ўғирлаш ҳуқуқи берилмаган аксинча, унинг мажбурияти ана шу хом ашёни қўриқлаш эди⁶⁹.
Жабрланувчининг айби қуйидаги хусусиятлари билан белгиланади:
биринчидан, зарар етказувчининг айбидан фарқли ўлароқ жабрланувчининг айби бошқа шахснинг субъектив ҳуқуқини бузиш билан боғлиқ бўлмайди;
иккинчидан, агар зарар етказувчининг айбли бўлишлиги фараз қилинса, жабрланган шахснинг айби зарар етказган шахс томонидан исботланган бўлиши керак;
учинчидан, зарар етказган шахс айбининг қайси шаклда бўлиш­лигидан қатъи назар, жавобгарликка тортилса (ФКнинг 1004-мод­дасида кўрсатилган ҳоллар мустасно), жабрланувчининг айби қасд ёки қўпол эҳтиётсизлик шаклда ифодаланган бўлсагина, юридик аҳа­миятга бўлади. Шу билан бирга, қонун зарар етказган шахс ва жабр­ланувчининг бир хилдаги шароитларда бўлмаганликларини эътибор­га олади, чунки зарар етказувчига қараганда жабрланувчида лозим даражада эҳтиёткорлик чораларини кўриши бир қадар қийинроқ ҳисобланади.
Қонун жабрланувчи айбининг шаклларига қараб деликт мажбуриятлари учун фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликни татбиқ этиш, зарарни қоплаш ҳажми ёки тўланадиган товон миқдорини белгилайди.
- агар зарар жабрланувчининг қасддан иш кўриши натижасида юзага келган бўлса, у тўланмайди;
- агар жабрланувчи ўзининг қўпол эҳтиётсизлиги туфайли зарарнинг юзага келишига ёки ортишига кўмаклашган бўлса, унда жабрланувчининг ва зарар етказувчининг айби даражасига қараб товон миқдори камайтирилиши лозим;
- жабрланувчи қўпол эҳтиётсизлик қилганда ва зарар етказувчининг айби бўлмаганда, унинг жавобгарлиги айбидан қатъи назар юзага келган ҳолларда, товон миқдори камайтирилиши лозим ёки, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, зарарни тўлаш рад этилиши мумкин. Фуқаронинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказилганда товон тўлашни рад этишга йўл қўйилмайди.
Қўшимча харажатларни тўлашда, боқувчисининг вафоти муносабати билан кўрилган зарарни тўлашда, шунингдек дафн этиш харажатларини тўлашда жабрланувчининг айби ҳисобга олинмайди.
Суд фуқаро томонидан етказилган зарарни қоплаш миқдорини, унинг мулкий ҳолатини ҳисобга олиб, камайтириши мумкин, зарар қасддан қилинган ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) туфайли етказилган ҳоллар бундан мустасно (ФКнинг 1004-моддаси).