Тошкент давлат юридик университети фуқаролик ҳУҚУҚИ дарслик II қисм

Зарарни қоплаш усуллари. Деликт мажбуриятлари учун умуман фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлик учун етказилган зарарни қоплаш усуллари муҳим аҳамият касб этади. Биринчи навбатда етказилган зарарни қоплаш усулларининг хилма хиллиги жабрланувчи учун қайсидир маънода «юпанч» вазифасини бажаради. Чунки, айнан зарарни қоплаш усулларини танлаш орқали жабрланувчи ўзи учун адолат қарор топишига, ўзи танлаган асосларда зарар қопланишига умид уйғотади.
Таъкидлаш лозимки, зарарни қоплаш усулларини белгилаш фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг ўзига хос хусусиятларидан бири ҳисобланади. Зеро, юридик жавобгарликнинг бошқа турларида жабрланувчи ҳуқуқбузарга нисбатан жавобгарликнинг у ёки бу чорасини белгилаш ҳуқуқига эга бўлмайди. Фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликда жабрланувчига нисбатан бундай имкониятнинг берилиши фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарликнинг мулкий кўринишда бўлиши ва етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳам субъектив фуқаролик ҳуқуқи эканлиги билан белгиланади.
ФКнинг 1003-моддасига мувофиқ, суд зарарни қоплаш тўғриси­даги талабни қаноатлантирар экан, иш ҳолатларига мувофиқ равишда, етказилган зарар учун жавобгар шахсга зарарни аслича қоплаш (ўшандай турдаги ва сифатдаги ашёни тақдим этиш, шикастланган ашёни тузатиш ва ҳоказо) ёки етказилган зарарни тўлаш мажбуриятини юклайди.
Етказилган зарарни қоплаш усуллари ФКнинг 1003-моддасида иккига бўлинади:
- зарарни аслича қоплаш;
- етказилган зарарни тўлаш.
Умумий маънода суд зарарни қоплаш тўғрисидаги талабни қондиришда зарар миқдорини пул суммаси кўринишида белгилаши ҳам мумкин. Бироқ иш ҳолатларига кўра ҳуқуқбузарнинг ҳуқуққа хилоф ҳаракати натижасида жабрланувчига тегишли мол-мулк шикастланган бўлса ёки унинг мол-мулки нобуд бўлган бўлса, жабрланувчи шикастланган мол-мулк ҳуқуқбузар ҳисобидан тузатилишини ёки нобуд бўлган мол-мулк ўрнига айнан шундай ашёни тақдим этишни талаб этишга ҳақли бўлади. Бундай вазиятда ҳуқуқбузар ашёни натура ҳолида тақдим этишни рад этишга ҳақли бўлмайди.
Етказилган зарарни тўлашда эса, ҳуқуқбузар ФКнинг 14-модда­сига мувофиқ, ҳақиқий зарар, бой берилган фойда ва маънавий зарарни тўлаши лозим бўлади. Бундай зарарлар жумласига мол-мулкнинг шикастланиши ёки фуқаронинг соғлиғи ва ҳаётига етказилган зарар, фуқаронинг иш ҳақи, фуқаролик-ҳуқуқий шартномалардан оладиган даромадлари, муаллифлик ҳақи ва бошқа даромадлари ҳам киради.