Toshkent davlat yuridik instituti o. M. Mad aliyev prokuror nazorati

1 0 ‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 14-dekabrdagi Qonuni tahririda.
0 ‘zbekiston Respubl^15' ^liy Majlisining Axborotnomasi. Т., 2001, № 1—2,
ll-m odda.
337
22
-
21

---

ishlari bo‘yicha sudda dalillarni tekshirishda ishtirok etadi, qonunning 
qo‘llanishi yuzasidan o‘z fikrini bildiradi.
FPKning 46-moddasida qonunda nazarda tutilgan yoki sud ishda 
prokurorning qatnashishi shart deb topgan hollarda, shuningdek, 
prokurorning arizasi bilan qo‘zg‘atilgan ishlarda prokuror ishtirok 
etishi shartligi belgilangan.
Fuqarolik protsessual kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga ko‘ra, 
quyidagi fuqarolik ishlarida prokuror ishtiroki majburiydir:
• sud tomonidan ishda prokurorning qatnashishini zarur deb 
topilgan hollarda, shuningdek, prokurorning arizasi bilan qo‘zg‘a- 
tilgan ishlar (FPKning 46-moddasi);
• saylov komissiyasining xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan 
berilgan shikoyatni ko‘rib chiqishda (FPKning 272-moddasi);
• prokurorning huquqiy hujjatni g‘ayriqonuniy deb topish 
haqidagi arizasini ко‘rib chiqishda (FPKning 277-moddasi);
• fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topish yoki fuqaroni o ‘lgan 
deb e’lon qilish (FPKning 288-moddasi);
• fuqaroni muomalaga layoqatsiz deb topish (FPKning 294- 
moddasi);
• apellatsiya, kassatsiya, nazorat tartibida ko‘riladigan ishlar;
• g‘ayriixtiyoriy ravishda statsionarga yotqizish;
• ota-onalik huquqidan mahrum qilish to ‘g‘risidagi ishlar (Oila 
kodeksining 80-moddasi).
0 ‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining 2004-yil 11-may- 
dagi «Sudlarda fuqarolik ishlari ko‘rilishida prokuror ishtirokining 
samaradorligi va ta’sirchanligini oshirish to ‘g‘risida»gi 22-buyrug‘iga 
ko‘ra, 0 ‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual va Oila 
kodekslarida nazarda tutilgan quyidagi ishlar sudlarda ko‘rilishida 
prokuror ishtiroki majburiydir:
• sud ishda prokurorning qatnashishini zarur deb topgan hol­
larda;
• prokurorning arizasi bilan qo‘zg‘atilgan ishlar;
• saylov komissiyasining xatti-harakatlari (qarorlari) ustidan 
berilgan shikoyatlar bo‘yicha ishlar;
• prokurorning huquqiy hujjatni g‘ayriqonuniy deb topish haqi­
dagi arizasi bo‘yicha ishlar;
• fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topish yoki o‘lgan deb e’lon 
qilish to ‘g‘risidagi ishlar;
• fuqaroni muomala layoqati cheklangan yoki muomalaga 
layoqatsiz deb topish to ‘g‘risidagi ishlar;
338

---

• ota-onalik huquqidan mahrum qilish, shu huquqni tiklash 
yoki cheklash to ‘g‘risidagi ishlar;
• shaxsni g‘ayriixtiyoriy tartibda psixiatriya statsionariga yotqizish 
to ‘g‘risidagi ishlar;
• apellatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalarida ko‘rilayotgan ishlar.
Shuningdek:
• fuqarolarni ishga tiklash;
• mulkni ro'yxatdan chiqarish;
• fuqarolarni boshqa turar joy bermasdan yashash joyidan 
ko‘chirish to ‘g‘risidagi ishlar;
• Oliy sud viloyat sudlari va ularga tenglashtirilgan sudlarning 
birinchi instansiyasida ko‘riladigan ishlarda prokuror ishtiroki qat’iy 
ta’minlansin deyilgan.
Shuningdek, ushbu buyruqda:
4. Boshqa turdagi fuqarolik ishlarini sudda ko‘rishda ularning 
dolzarbligi, murakkabligi, ijtimoiy ahamiyati va tumandagi qonu­
niylik ahvolidan kelib chiqib prokuror ishtirok etishi mumkin.
5. Saylov komissiyasining xatti-harakatlari va prokurorning 
huquqiy hujjatni g‘ayriqonuniy deb topish haqidagi arizasi bo‘yicha 
qo‘zg‘atilgan fuqarolik ishlarining sudlarda ko‘rilishida viloyat, 
tuman, shahar prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar 
yoki ularning o ‘rinbosarlari qatnashsinlar.
6. Prokurorlar ularning ishtiroki bilan ko‘riladigan fuqarolik 
ishlari yuzasidan sud majlisi boshlangunga qadar, nizoga oid huqu- 
qiy-normativ hujjatlar hamda ish materiallarini o‘rganib chiqsinlar.
Ish m ateriallari bilan tanishish jarayonida ishning sudga 
taalluqliligi, o‘zgalar nomidan arizani bergan shaxsning qonuniy 
vakolatga ega ekanligi, ishni hal etish uchun zarur bo‘lgan dalillar- 
ning mavjudligi, nizo bo'yicha javobgar to ‘g‘ri jalb qilinganligi va 
davlat boji to'langanligi kabi nizoning qonuniy hal etilishi uchun 
muhim ahamiyatga ega bo‘lgan holatlarga alohida e’tibor qaratilsin.
7. Sudda ishtirok etuvchi prokuror taraflarning tortishuvi 
prinsipiga amal qilgan holda dalil-isbotlarni tekshirish va ularga 
baho berishda faol qatnashib, qo‘shimcha dalillar to ‘plashda 
tashabbus ko‘rsatib, har bir dalilni ishga aloqadorligi nuqtayi naza- 
ridan baholab, ishning mohiyati bo‘yicha asosli fikr bildirib, ishni 
har taraflama, to ‘liq va xolisona ko‘rilishiga, qonuniy va adolatli 
qaror qabul qilinishiga ko'maklashsin.
Sudda aniqlangan qonun buzilishlar yuzasidan mutasaddi man­
sabdor yoki boshqa shaxslarga nisbatan moddiy, intizomiy, ma’mu-
339

---

riy choralar ko‘rish va jinoyat ishi qo‘zg‘atish masalalari albatta 
muhokama qilinishi bo‘yicha iltimosnomalar taqdim etish huqu- 
qidan samarali foydalanilsin.
8. Bolalar tarbiyasi bilan bog‘liq, ya’ni ota-onalik huquqidan 
mahrum qilish va bunday huquqni tiklash yoki cheklash to ‘g‘risi- 
dagi ishlarni ko‘rilganda, awalo, voyaga yetmagan bolalarning 
shaxsiy, ijtimoiy va qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa huquq- 
larining himoya qilinishiga, bu kabi da’volami qo‘zg‘atish uchun 
Oila kodeksining 79, 82 va 83-moddalarida belgilangan asoslarning 
mavjudligi, ota-onadan mahrum bo‘lgan bolalami qonuniy tartibda 
bolalar muassasasiga joylashtirish yoki farzandlikka berish hamda 
ularning ta’minoti uchun aliment undirish to ‘g‘risidagi qonun 
talablariga qat’iy rioya etilishiga, ushbu masalalami hal etish haqida 
sudda iltimosnomalar taqdim etishga jiddiy e’tibor qaratilsin.
9. Fuqarolarning mehnatga doir huquqlarining himoyasi, shu 
jumladan, ularni g‘ayriqonuniy ravishda ishdan bo'shatish yoki 
boshqa ishga o‘tkazish bilan bog‘liq nizolaming sudlarda ko'rilishida 
FPKning 259-moddasida belgilangan xususiyatlarga rioya etilishi, 
ayniqsa, sud tomonidan protsessning o ‘zidayoq mansabdor shaxs 
zimmasiga majburiy progul yoki kam haq to ‘lanadigan ish bajarilgan 
vaqt uchun haq to ‘lash natijasida tashkilotga yetkazilgan zaraming 
o'rnini qoplash majburiyati yuklanishiga protsessual vakolatlar 
doirasida erishilsin.
10. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish uchun 
prokuror tomonidan qo‘zg‘atilgan da’voni quwatlashda asosiy 
e’tibor zaraming miqdoriga taalluqli hisob-kitob ma’lumotlarining 
mavjudligi, javobgarlar doirasi to‘liq va to ‘g‘ri aniqlanganligi hamda 
da’vo talabining aniq va qonunga asoslanganligiga qaratilsin. Bu 
masalalarda kamchiliklar mavjud bo£lgan taqdirda, ulami sud protses- 
sining o ‘zidavoq bartaraf etish choralari ko‘rilsin.
Undirilishi lozim bo‘lgan zarar miqdorining sudda asossiz 
kamaytirilishiga yoki da’vodan voz kechishga yo‘l qo‘yilmasin.
11. Sudning noqonuniy qaror va ajrimlariga prokurorlar tom o­
nidan apellatsiya hamda xususiy protest keltirish haqidagi qonun 
talabining og‘ishmay bajarilishi ta’minlansin. Bu borada prokuror- 
larning shaxsiy mas’uliyati oshirilsin va ularning soha bo'yicha fao~ 
liyatiga baho berishda apellatsiya protestining samaradorligi muhim 
mezon, deb hisoblansin.
Prokuror ishtirokisiz ko'rilgan ishlar bo‘yicha sud qarorlarining 
qonuniyligi apellatsiya muddatida o‘rganilsin, protest keltirishga
340

---

asos bo‘lmagan taqdirda xulosa tuzilib, prokuror tomonidan tas- 
diqlansin.
12. Arizani ko‘rmasdan qoldirish, ish yuritishni tugatish yoki 
to'xtatib turish, arizani qabul qilishni rad etish, arizani harakatsiz 
qoldirish to ‘g‘risidagi sud ajrimlarining asosliligi va qonuniyligini 
apellatsiya muddatida o ‘rganib, qonuniy baho berilishiga va qonuniy 
asoslar bo‘lgan holda xususiy protest keltirishga alohida e’tibor 
qaratilsin.
13. Protestlarning mazmuni aniq, tushunarli, ishdagi dalillar 
va qonun talablari bilan ifodalanishi lozimligiga alohida e’tibor 
qaratilsin.
Asossiz protestlar keltirilishiga yo‘l qo‘yilmasin. Ishni sudda 
ko‘rish boshlangunga qadar protestni to ‘ldirish, o'zgartirish yoki 
chaqirib olish vakolatlaridan faqat qonuniy asoslar mavjud bo‘lsa- 
gina foydalanilsin.
Protest keltirish prokurorning vakolatidan chetga chiqadigan 
hollarda yuqori turuvchi prokurorga protest keltirish to ‘g‘risidagi 
taqdimnoma tuman (shahar), viloyat prokurorlari va ularga tenglash­
tirilgan prokurorlar tomonidan kiritilsin.
14. Apellatsiya, kassatsiya va nazorat instansiyalarida qatnasha- 
digan prokurorlar ishlarni to ‘liq o‘rganib, protest va shikoyat vaj- 
larining asosliligi, sud qarorlarining qonuniyligi va adolatliligi yuza­
sidan asoslantirilgan fikr bersin.
Sudlarning nazorat bosqichlarida ishlar ko‘rilishida viloyat pro­
kurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar shaxsan ishtirok 
etsinlar.
15. Sud qarorlari yuzasidan kelib tushgan arizalar qonunda 
belgilangan muddatda, ishlar to‘liq o‘rganilgan holda qonuniy hal 
qilinishi ta ’minlansin. Fuqarolik ishlarini o‘rganish natijasiga ko‘ra, 
sud qarori asosli deb topilgan taqdirda, xulosa tuzilibr protest kel­
tirish vakolatiga ega bo‘lgan prokurorlar yoki ularning o‘rinbosarlari 
tomonidan tasdiqlansin, ariza muallifiga esa asoslantirilgan javob 
berilsin.
Nazorat tartibida protest kiritish to‘g‘risidagi arizalar asosida 
Bosh prokuraturaga chaqirilgan ishlar viloyat prokurorlari va ularga 
tenglashtirilgan prokurorlar tomonidan tasdiqlangan xulosalar 
bilan yuborilsin.
16. Bosh prokuraturaning sudlarda fuqarolik ishlari ко‘rilishida 
prokuror vakolatini ta’minlash bo‘limi, viloyat prokurorlari va ularga 
tenglashtirilgan prokurorlar soha bo'yicha ishlami tashkil qilishda
341

---

bo‘ysunuvchi prokurorlar faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish 
bilan birgalikda, ularga uslubiy va amaliy yordam ko‘rsatish masala- 
lariga alohida e’tibor bersinlar.
Sudlarda ishlar ko‘rilishida sud-prokuror amaliyoti muntazam 
ravishda o ‘rganib, umumlashtirib borilsin. Topshiriqlar, ko‘rsat- 
malar, hay’at va tezkor majlis qarorlari ijrosi ustidan nazorat kuchay- 
tirilsin, asosiy e’tibor sudlarda prokuror ishtirokining ta’sirchanligi 
va samaradorligini oshirishga qaratilsin.
17. 
Sud, adliya va boshqa mutasaddi idoralar bilan doimiy ham­
korlik o‘rnatilsin, soha amaliyotida yuzaga kelgan masalalar yuza­
sidan birgalikda tadbirlar ishlab chiqilishi va qonunlarning bir xilda 
tatbiq etilishi ta’minlansin» deb qayd etilgan.
Prokurorning o‘z tashabbusi bilan boshqa toifadagi ishlaming 
ко‘rilishida ishtirok etishi ijobiy baholanadi. Prokurorning fuqarolik 
ishlarini sudda ko‘rish bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatida prokuror 
nazoratiga oid umumiy qoidalarga rioya etish ish yuzasidan sudning 
hal qiluv qaroriga protest bermasdan ilgariroq vujudga kelishini 
qayd qilish kerak. Prokuratura organlarining fuqarolik protsessidagi 
vazifalari 0 ‘zbekiston Respublikasida prokuratura organlarining 
fuqarolik protsessidagi vazifalari 0 ‘zbekiston Respublikasi Konsti- 
tutsiyasida belgilangan asosiy tamoyillardan kelib chiqadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 118-moddasida 
« 0 ‘zbekiston Respublikasi hududida qonunlarning aniq va bir xilda 
bajarilishi ustidan nazoratni 0 ‘zbekiston Respublikasining Bosh 
prokurori va unga bo‘ysunuvchi prokurorlar amalga oshiradi» deb 
ko‘rsatib o‘tilgan. M a’lumki, fuqarolik protsessual qoidalar moddiy 
huquq normalarining amalda harakatini kafolatlaydi, shuningdek, 
jam iyatda ijtimoiy m unosabatlarni tartibga solib, fuqarolarni 
qonunlarga rioya qilish ruhida tarbiyalaydi.
Fuqarolaming ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, shaxsiy huquqlari 
va erkinliklarini muhofaza qilishni ta ’minlashga qaratilgan qonun­
larning aniq va bir xilda ijro etilishi ustidan nazorat olib borish 
prokuratura faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Prokuratura organlarining faoliyati qonunlar ustunligini har 
tomonlama qaror toptirishga, huquq-tartibotni mustahkamlashga, 
Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan inson va fuqarolaming 
shaxsiy, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy huquqlari hamda erkinliklarini, 
qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini g‘ayriqonuniy tajovuz- 
lardan himoya qilishni ta ’minlashga qaratilgan bo‘lib, bu maqsad
342

---

va vazifalami amalga oshirish uchun ularga keng vakolatlar berilgan. 
Bu vakolatlami amalga oshirishda prokuratura organlarining mustaqil 
holda faoliyat yuritishi qonun bilan kafolatlangan.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Prokuratura to‘g‘risida»gi Qonuni 
14-moddasiga muvofiq, prokuratura organlarining faoliyati 
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Oliy Majlisi nazoratida bo‘lib, qonunlarning ijro etilishini nazorat 
qilish, fuqarolarning ariza va shikoyatlarini, fuqarolik ishlarini tek- 
shirish va hal qilish, qonun bilan belgilangan boshqa vakolatlarini 
har qanday davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, jamoat 
birlashmalari, ommaviy axborat vositalari vakillari va mansabdor 
shaxslardan mustaqil holda faqat qonunga bo‘ysunib amalga 
oshiradilar.