O`zbekiston Respublikasi prokuratura organlarining tizimi va ularning tashkil etilishi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (118-modda) va «Prokuratura to`g`risida»

O`zbekiston Respublikasi prokuratura organlarining tizimi va ularning tashkil etilishi
O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi (118-modda) va «Prokuratura to`g`risida»gi qonuni (1-modda)ga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi prokuraturasini O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori rahbarlik qiladigan prokuratura organlarining yagona markazlashtirilgan tizimi tashkil etadi. Prokuratura davlat organi sifatida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan mamlakatning ma'muriy va milliy davlat qurilmasiga muvofiq tashkil etilgan.

O`zbekiston Respublikasi «Prokuratura to`g`risida»gi qonunining 10-moddasiga muvofiq, O`zbekiston Respublikasi prokuratura organlarining tizimini O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi, Qoraqalpog`iston Respublikasi prokuraturasi, viloyatlar va Toshkent shahar prokuraturalari, tumanlar va shaharlar prokuraturalari, viloyat prokuraturalariga tenglashtirilgan O`zbekiston Respublikasi Harbiy prokuraturasi, O`zbekiston Respublikasi Transport prokuraturasi, tuman prokuraturalariga tenglashtirilgan harbiy okruglar, hududiy harbiy, transport va ixtisoslashtirilgan prokuraturalar, O`zbekiston Respublikasi prokuraturasi huzuridagi Soliqqa va valutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti va uning joylardagi bo`linmalari tashkil etadi.

Prokuratura organlari tizimining oliy zvenosi bo`lib O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi prokuratura organlarining faoliyati ustidan tezkor rahbarlikni amalga oshirish maqsadida tashkil etilgan bo`lib, o`zida yetarlicha kuchli bo`lgan davlat apparatini namoyon etadi. Bu apparat nafaqat quyi prokuratura idoralarining faoliyati ustidan rahbarlikni amalga oshiradi, balki bevosita davlatdagi qonunlarning aniq va bir xilda ijro etilishini amalga oshirish bilan birga eng mas'uliyatli, o`ta muhim vazifalarni bajaradi, shuningdek, o`ta murakkab hamda jamiyat uchun ahamiyatli bo`lgan jinoyat ishlarini tergovini bevosita amalga oshiradi.

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi Konstitutsiyaga (93-modda) muvofiq O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan boshqariladi va «Prokuratura to`g`risida»gi qonunga (12-modda) muvofiq, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan ozod etiladi¹. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimiga tayinlanadigan hamda lavozimidan ozod etiladigan birinchi o`rinbosariga, o`rinbosarlariga ega bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori hamda uning o`rinbosarlarini lavozimiga tayinlash hamda lavozimidan ozod etish to`g`risidagi farmonlari O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati tomonidan tasdiqlanadi.

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori o`rinbosarlari o`rtasida ularning majburiyatlarini o`zaro taqsimlab beradi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasida bosh boshqarmalar, boshqarmalar va bo`limlar tashkil etiladi. O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining katta yordamchilari va yordamchilari, bosh boshqarma va bo`lim boshliqlari, ularning o`rinbosarlari, katta prokurorlar, prokurorlar, o`ta muhim ishlar bo`yicha katta tergovchilar o`z lavozimlariga O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining buyrug`i bilan tayinlanadilar va lavozimlaridan ozod qilinadilar.

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori prokuratura organlari ustidan rahbarlikni olib boradi va ularning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi va juda ham keng bo`lgan vakolatlardan foydalanadi. U:

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qonunchilik tashabbusi bilan murojaat etishi mumkin;

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining majlislarida ishtirok etishi, uning ko`rib chiqishi uchun masalalar kiritishi va ko`rilayotgan masala yuzasidan fikr bildirishi mumkin;

O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi majlislarida ishtirok etadi, ko`rilayotgan ishlar bo`yicha va muhokama qilinayotgan masalalar yuzasidan fikr bildiradi, qonun hujjatlarini qo`llash bilan bog`liq masalalar bo`yicha Plenum tushuntirishlar berishi xususida takliflar kiritadi;

O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumi majlislarida ishtirok etadi, muhokama qilinayotgan masalalar yuzasidan fikr bildiradi, qonun hujjatlarini qo`llash bilan bog`liq masalalar bo`yicha Plenum tushuntirishlar berishi xususida takliflar kiritadi;

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi hay'atining tarkibini tasdiqlash to`g`risidagi takliflarni O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga kiritadi;

prokuratura organlari xodimlariga darajali unvonlar beradi va oliy darajali unvonlar berish to`g`risidagi taqdimnoma bilan O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga murojaat etadi;

prokuratura organlari xodimlarini O`zbekiston Respublikasi davlat mukofotlariga taqdim etadi;

prokuratura organlari xodimlarini «O`zbekiston Respublikasi prokuraturasining faxriy xodimi» ko`krak nishoni bilan taqdirlaydi;

buyruqlar chiqaradi hamda prokuratura organlarining tarkibiy bo`linmalari to`g`risidagi nizomlarni tasdiqlaydi;

chet el davlatlarining tegishli organlari bilan hamkorlik to`g`risidagi bitimlar tuzadi;

qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining buyruqlari va boshqa hujjatlari (individual xususiyatga ega bo`lgan hujjatlar bundan mustasno) O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarga zid bo`lsa, O`zbekistoni Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining qarori asosida bekor qilinadi.

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasida O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori (rais), uning birinchi o`rinbosari, o`rinbosarlari, Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori, prokuratura organlarining boshqa xodimlaridan iborat tarkibda hay'at tuziladi. Hay'atning tarkibi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi.

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida hisobdordir.

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga:

qonuniylik hamda jinoyatchilikka qarshi kurashning holati to`g`risida muntazam ravishda;

o`ta og`ir jinoyatlar va favqulodda hodisalar to`g`risida- zudlik bilan;

prokuratura organlari amalga oshirgan ishlar to`g`risida- har olti oyda axborot taqdim etadi.

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzurida birinchi marta 2001 yil 6 iyul kungi Nizomga ko`ra Soliqqa oid jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti tashkil etilib, 2002 yil 28 noyabr kuni Soliqqa va valutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish departamentiga o`zgartirildi. Soliqqa va valutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi mustaqil maxsus huquqni muhofaza qiluvchi organ hisoblanib, soliqqa va valutaga oid jinoyatlarga va huquqbuzarliklarga qarshi kurashish, soliq intizomini mustahkamlashga qaratilgan tezkor-tahliliy, qidiruv ishlarini o`tkazish va tashkil etish maqsadida tuzilgan.

Departamentni O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimiga tayinlanib, lavozimidan ozod qilinadigan O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining o`rinbosariga tenglashtirilgan lavozimdagi departament boshlig`i boshqarib boradi. Departament boshlig`ining o`rinbosari departament boshlig`ining taqdimnomasiga asosan va O`zbekiston Respublikasi Prezidenti bilan kelishilgan holda O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod etiladi.

Hududiy boshqarmalarning boshliqlari va ularning o`rinbosarlari, departamentning tuman va shahar bo`limlari boshliqlari departament boshlig`ining taqdimnomasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan lavozimga tayinlanadilar va lavozimdan ozod etiladilar.

Departamentni hamda uning joylardagi bo`linmalarini tashkil etish va ularning faoliyat ko`rsatishi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 28 noyabrda tasdiqlangan Nizomi bilan tartibga solinadi. Departament o`z faoliyatini O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O`zbekiston Respublikasi qonunlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlar va farmoyishlarga, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga asosan olib boradi.

Qoraqalpog`iston Respublikasi prokuraturasiga Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori rahbarlik qiladi, u O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori bilan kelishilgan holda Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi tomonidan lavozimiga tayinlanadi hamda ozod etiladi. Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi va O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori oldida hisobdordir.

Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori tegishincha tuman, shahar prokuraturalarining va ularga tenglashtirilgan prokuraturalarning faoliyatiga rahbarlik qiladi, qonunlar, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining buyruqlari asosida va ularni ijro etish uchun o`ziga bo`ysunuvchi xodimlarning hammasi uchun majburiy bo`lgan buyruqlar chiqaradi. Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurorining O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimidan ozod etiladigan birinchi o`rinbosari va o`rinbosarlari bo`ladi.

Qoraqalpog`iston Respublikasi prokuraturasida boshqarmalar va bo`limlar tashkil etiladi. Boshqarmalar va bo`limlarning boshliqlari hamda ularning o`rinbosarlari, prokurorning katta yordamchilari, prokurorning ichki xavfsizlikni ta'minlash bo`yicha yordamchisi, katta prokurorkriminalist O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining roziligi bilan Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori tomonidan lavozimga tayinlanadilar va lavozimdan ozod etiladilar. (O`zbekiston Respublikasining “Prokuratura to`g`risida”gi qonunini 15-moddasi).

Viloyatlar, Toshkent shahar prokuraturalari va ularga tenglashtirilgan prokuraturalarga tegishli prokurorlar rahbarlik qiladilar, ular O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan 5 yil muddatga lavozimga tayinlanadilar hamda lavozimdan ozod etiladilar. Bu prokurorlar O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga bo`ysunadilar va uning oldida hisobdordirlar.

Viloyatlar, Toshkent shahar prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar tegishincha tuman, shahar prokuraturalari va ularga tenglashtirilgan prokuraturalarning faoliyatiga rahbarlik qiladi, qonunlar, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining buyruqlari asosida va ularni ijro etish uchun o`ziga bo`ysunuvchi xodimlarning hammasi uchun majburiy bo`lgan buyruqlar chiqaradi.

Viloyatlar, Toshkent shahar prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlarning O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan birinchi o`rinbosari va o`rinbosarlari bo`ladi.

Qoraqalpog`iston Respublikasi prokuraturasida, viloyatlar, Toshkent shahar prokuraturalarida va ularga tenglashtirilgan prokuraturalarda prokuror (rais), uning birinchi o`rinbosari, o`rinbosarlari va prokuratura organlarining boshqa xodimlaridan iborat tarkibda hay'at tuziladi. Hay'atning tarkibi tegishli prokurorning taqdimnomasiga binoan O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan tasdiqlanadi.

Hay'atlar maslahat organlari bo`lib, ular qonuniylik va jinoyatchilikning holatiga, prokuratura organlarining faoliyatiga, O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori buyruqlari va ko`rsatmalarining ijrosiga, kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo`yishga doir va boshqa masalalarni ko`rib chiqadi, prokurorlarning, prokuratura organlari tuzilmaviy bo`linmalari rahbarlarining va boshqa xodimlarining hisobotlarini eshitadi. (“Prokuratura to`g`risida”gi qonuning 19-moddasi).

Qishloqda agrar va iqtisodiy munosabatlarni isloh qilishga qaratilgan qonunlar va ular asosida qabul qilingan me'yoriy hujjatlarning og`ishmay ijro etilishini ta'minlash, shuningdek, xo`jalik yurituvchi subyektlar hamda davlat manfaatlarini himoya qilish borasida prokuratura organlari faoliyatini ko`chaytirish maqsadida 2004 yil 11-martdagi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga asosan:²

Bosh prokuratura, Qoraqalpog`iston Respublikasi va viloyatlar prokuraturalari tuzilmalarida qishloq xo`jaligi sohasida qonuniylikni ta'minlash va xo`jalik yurituvchi subyektlarning huquqlarini himoya qilish bo`limlari tashkil qilinsin.

Hududiy prokuraturalarining qishloq xo`jaligi sohasida qonuniylikni ta'minlash va xo`jalik yurituvchi subyektlarning huquqlarini himoya qilish bo`limlarining asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilansin:

Qishloq xo`jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga oid qonunlar, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari hamda Hukumat qarorlarida bayon etilgan talab va qoidalar o`z vaqtida, to`liq ijro etilishini nazorat qilish;

asosiy qishloq xo`jalik ekinlari (paxta va galla) ekiladigan maydonlar monitoringini muntazam o`tkazib turish, ekin maydonlari mahsulot ishlab chiqaruvchilar - fermer va shirkat xo`jaliklari, tuman va viloyatlar tomonidan qabul qilingan hamda tasdiqlangan shartnoma majburiyatlariga muvofiqligini tanlab tekshirishlar o`tkazish;

fermer va dehqon xo`jaliklariga yer ajratish borasida qonunchilik hamda me'yoriy hujjatlarda o`rnatilgan tartib buzilishining oldini olish kompleks chora-tadbirlarini amalga oshirish, bunda mas'ul shaxslar tomonidan xizmat mavqei suiiste'mol qilinishiga, qarindosh-urug`chilik va oshna-og`aynigarchilik munosabatlaridan foydalanish hollariga yo`l qo`ymaslik;

yerlardan qatiy ravishda maqsadli foydalanish, sug`oriladigin ekin maydonlari muomaladan chiqarilishiga yo`l qo`ymaslik, qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtirish bo`yicha qabul qilingan shartnoma majburiyatlariga rioya etilishi ustidan doimiy nazoratni amalga oshirish;

yerlardan maqsadli va asrab-avaylab foydalanishni, ularning unumdorligini saqlanishi hamda ekologiya normalariga rioya etilishini ta'minlab kelayotgan fermer hamda dehqon xo`jaliklarining huquq va manfaatlarini himoya qilish;

suv resurslaridan isrofgarchilik bilan foydalanish, mineral o`g`itlar, yonilg`i-moylash materillarini o`g`irlab talon-taroj qilish, gidrotexnika, melioratsiya inshootlari hamda qishloq xo`jalik texnikasini ishlatishda xo`jasizlik faktlarining oldini olish choralarini ko`rish;

qishloq xo`jaligi sohasida huquqbuzarliklar profilaktikasi, shu jumladan qonunchilikni keng ko`lamda tushuntirish yo`li bilan shunday huquqbuzarliklarning oldini olish choralarini ko`rish;

Mazkur o`zgarishlarni hisobga olgan holda O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi, shuningdek, viloyat, tuman prokuraturalari va ularga tenglashtirilgan prokuraturalarning tuzilmasi tasdiqlangan. (1-6 chizmalar).

O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga O`zbekiston Respublikasining prokuratura organlari tuzilmasiga belgilangan umumiy shtatlar soni doirasida o`zgartirishlar kiritish huquqi berildi.

Viloyatlar, Toshkent shahar prokuraturalarida va ularga tenglashtirilgan prokuraturalarda boshqarmalar va bo`limlar tashkil etiladi. Boshqarma va bo`lim boshliqlari, prokurorning katta yordamchilari, ichki xavfsizlikni ta'minlash bo`yicha katta yordamchi O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan lavozimga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi. Qayd etib o`tilgan prokuraturalarda prokurorlarning yordamchilari, boshqarmalar va bo`limlarning katta prokurorlari va prokurorlari, alohida muhim ishlar bo`yicha katta tergovchilar va alohida muhim ishlar bo`yicha tergovchilar, katta tergovchilar va tergovchilar viloyatlar, Toshkent shahar prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar tomonidan lavozimga tayinlanadilar va lavozimdan ozod etiladilar. Tuman, shahar prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlar O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan 5 yil muddatga lavozimga tayinlanadi va lavozimidan ozod etiladi, yuqori turuvchi tegishli prokurorga hamda O`zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga bo`ysunadilar va ularning oldida hisobdordirlar.

Tuman, shahar prokurorlari va ularga tenglashtirilgan prokurorlarning O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurori bilan kelishilgan holda tegishincha Qoraqalpog`iston Respublikasi prokurori, viloyatlar va Toshkent shahar prokurorlari hamda ularga tenglashtirilgan prokurorlar tomonidan lavozimga tayinlanadigan va lavozimdan ozod etiladigan o`rinbosarlari bo`lishi mumkin.

O`zbekiston Respublikasining yagona tizimiga harbiy prokuratura ham kiradi. Harbiy prokuraturaning asosiy vazifalariga: O`zbekiston Respublikasida qonun ustivorligini ta'minlash, davlat xavfsizligi, hududiy daxlsizlik va qo`shinlardagi harbiy tayyorgarlik bo`yicha qonun ustivorligini ta'minlash, harbiylarning hamda ularning oilalarining huquq va erkinliklarini muhofaza qilish, Qurolli Kuchlarning qonuniy manfaatlarini kasbiy huquqbuzarliklardan himoya qilish va bunday huquqbuzarliklarni oldini olish kiradi.

Harbiy prokuratura organlari o`z faoliyatlarini quyidagi yo`nalishlarda olib boradilar:

O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari Boshqarmalari organlarida qonunlar ijrosi ustidan nazorat, harbiy qismlar, harbiy korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, o`quv muassasalari, harbiy mansabdor shaxslar va harbiy xizmatchilar, shuningdek, harbiylashtirilgan tarkiblar, bo`linmalar, harbiy yig`inlarga chaqirilganlar tomonidan qonunlar ijrosi ustidan nazorat;

Harbiylar va ularning oilalarini va boshqa fuqarolarning huquq va erkinliklarni muhofaza qilishga qaratilgan qonunlar ijrosi ustidan nazorat;

Qurolli Kuchlarda surishtiruv va dastlabki tergovni amalga oshiradigan hamda jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshiradigan tashkilotlar tomonidan qonunlarni ijro etishi ustidan nazorat. Jinoyat ishlari bo`yicha dastlabki tergovni amalga oshirish, sudlarda jinoyat ishlarini ko`rilishida davlat ayblovini quvvatlash, ma'muriy huquqbuzarlikka oid ishlarni ko`rilishida ishtirok etish, g`ayriqonuniy sud hujjatlariga nisbatan protest keltirish;

Harbiy xizmatchilarni gauptvaxtalarda saqlash mobaynida qonunlarga rioya qilinishi ustidan nazorat, harbiy qismlarda va muassasalarda jinoiy-huquqiy ta'sirga oid qonunlar ijrosi ustidan nazorat hamda intizomiy qismlarda jinoiy jazolarni ijro etish bilan bog`liq qonunlar ijrosi ustidan nazorat. Qonun ijodkorligi faoliyatida va jamiyatda huquqiy madaniyatini yuksaltirish ishida ishtirok etish.

Harbiy prokuratura organlari qonunda belgilangan tartibda fuqarolarning, harbiy xizmatchilarning va yuridik shaxslarning ariza va shikoyatlarini ko`rib chiqadilar, ularning buzilgan qonuniy huquq va manfaatlarini tiklash yuzasidan tegishli choralarni ko`radilar. O`zbekiston Respublikasi Harbiy prokuraturasiga lavozimiga ko`ra O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozim tayinlanadigan va lavozimidan ozod etiladigan O`zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining o`rinbosari bo`lmish O`zbekiston Respublikasi Harbiy prokurori rahbarlik qiladi.

1^ https://parliament.gov.uz/uz/laws/adopted/98/3540/

2^ Azizxo‘jayev va boshq. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh. T., «O‘zbekiston», 2008.