6-§. Shartnom adan tashqari majburiyatlar
B iz g a m a ’lu m k i, s h a r t n o m a d a n t a s h q a r i m a j b u r i y a t l a r
tom onlarning kelishuvi asosida em as, balki qonunda ko'zda tutilgan
faktlarning sodir bo'lgani natijasida vujudga keladigan m ajburiyatlardir:
bir tom om lam a h arak atlard an kelib chiqqan m ajburiyatlar, keltirilgan
zarar natijasida vujudga kelgan m ajburiyatlar, asossiz boylik orttirish
va hokazo.
O 'z b e k isto n R e sp u b lik a si F K n in g 1193-m oddasiga k o 'r a , b ir
tom on lam a h a ra k a tla rd a n kelib ch iq q an m a jb u riy a tla rg a n isb atan
quyidagi qoidalar qo'llaniladi:
m uk ofo tni oshkora rav ish d a v a ’da qilingan holda — tom onlar
o'rtasidagi o'zaro m unosabatlar m ukofot va’da qilgan shaxs mamlakatining
www.ziyouz.com kutubxonasi
huquqi asosida tartibga solinadi;
vakolatlardan tashqari chiqib harakat qilish jarayonida, biron harakat
q ay si shaxsga n isb atan am alga oshirilayotgan bo'lsa, u sh b u shaxs
m am lakati huquqi qo'llaniladi.
Z arar yetkazishdan kelib chiqqan m ajburiyatlar (delits unerlaubte
Handlungen, torts) m ajburiyatlar turining eng qadimgisi bo'lib, fuqarolik
huquqining asosiy institutlaridan (omillaridan) hisoblanadi.
Zarar yetkazishdan kelib chiqqan m ajburiyatlar fuqarolik-huquqiy
m a jb u riy a t bo'lib, u nda ja b rla n u v c h i (k red ito r) q arz d o rd a n (zarar
yetkazuvchidan) yetkazilgan zaram ing o'm ini m a’lum mulk yoki ashyo
bilan to'ldirishni talab qilish huquqiga ega.
U s h b u m a jb u r iy a tla r n in g v u ju d g a k e lis h i — d e lik t, y a ’ni
huquqbuzarlikning sodir etilishi hisoblanadi, shuning uchun m as’uliyat
delikt deb ataladi.
Z arar yetkazishdan kelib chiqqan m ajburiyalam ing qatnashchilari
fuqarolar, yuridik shaxslar va davlat ham bo'lishi mumkin. Bu holda
ko'rsatilgan subyektlarning h a r biri ham zarar yetkazuvchi (delinkvent),
h am jabrlanuvchi sifatida chiqishi m um kin1.
Zarar yetkazishdan kelib chiquvchi m ajburiyatlarning vujudga kelishi
uchun m a’lum sharoitlar bo'lishi zarur. Ushbu sharoitlarning mazmuni
qonunlarda, sud amaliyotida va turli m am lakat doktrinalarida m avjud
bo'lgan tafovutlam i hisobga olgan holda ular o'rtasidagi m unosabat qator
um um iy xususiyatlarga ega.
Ma’lumki, bu m ajburiyatlar huquqbuzarlik natijasida vujudga kelib,
jabrlanuvchining shaxsiga yoki mulkiga zarar yetkazadi. B undan tashqari,
ushbu huquqbuzarlik harakati aybli bo'lishi kerak. Shunday qilib, zarar
yetkazishdan kelib chiqqan m ajburiyatlarning vujudga kelish sharoitlari
deb quyidagilar topiladi: a) huquqbuzarlik harakati (harakatsizligi), b)
zararning mavjudligi, v) huquqbuzarlik harakati (harakatsizligi) va zarar
o'rtasidagi sababiy bog'lanish, g) zarar yetkazuvchining aybi.
Shuni ta ’kidlab o'tish zarurki, keltirilgan zaram ing nafaqat mulkiy
shakli, balki «ma’naviy» shakli ham o'm i to'ldirilishini talab qiladi. Bu
haqda O'zbekiston Respublikasi FKning 1021— 1022-moddalarida m a’lum
norm alar aks ettirilgan. Mulkiy zarar tushunchasiga keltirilgan natural
shakldagi zarar bilan birga, qo'ldan ketgan foyda ham kiradi. «Ma’naviy
zarar» deganda biron shaxsning huquqbuzarlik harakatlari natijasida boshqa
1 Гражданское право. В 2-х томах. Том 2. Учебник. Под ред. Е.А.Суханова. - Мш.;
Издательство БЕК, 1993, 389-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi
shaxsning chekkan ruhiy yoki jismoniy azoblari tushuniladi (masalan:
qoralovchi m a’lum otlarni tarqatish yo‘li bilan shaxs m anfaatiga zarar
yetkazish yoki xizmat obro‘sini tushirish, hayotini qisqartirish, shaxsiy
hayotiga aralashish). Inson his-tuyg‘ularini pul bilan o'lchash m urakkab
bir masala bo'lgani uchun keltirilgan «ma’naviy zarar» uchun moddiy
kom pensatsiya m iqdorini va to ‘lash shartlarini aniqlashda sudlarning
aham iyati o‘sib boradi.
X a lq a ro x u su siy h u q u q d a z a ra r y e tk a z ish d a n kelib c h iq q a n
m ajburiyatlam i vujudga keltiruvchi quyidagi sharoitlar ahamiyatli:
jabrlanuvchi yoki zarar yetkazuvchi (deklikvent) — chet ellik shaxs.
Zararning о‘m ini to‘ldirish borasidagi delikventning harakatlari chet
el huquqiy sohasiga bog‘liq.
H u q u q iy m u n o s a b a tla r p r e d m e ti c h e t el d a v la ti h u d u d id a
shikastlanadi.
Jabrlanuvchining subyektiv huquqi va delikventning yuridik burchi
(m ajburiyati) b itta davlatda vujudga kelib, ikkinchi davlatda amalga
oshiriladi.
Uchinchi shaxslarning huquqi chet el davlati qonunlari bilan himoya
qilinadi.
Z arar o'rnini to'ldirish to'g'risidagi munozaralar chet el sudida ko'rib
chiqiladi.
Z arar o'rnini to‘ldirish to'g'risidagi qaror chet el davlatida amalga
oshiriladi.
Z arar o'rnini to'ldirishga bo'lgan huquq chet el huquqiga asosan
m uhokam a qilinuvchi preyudision faktlardan kelib chiqadi.
Z arar yetkazishdan kelib chiqqan m ajburiyatlarning kollizion —
huquqiy masalalari:
delikt m ajburiyatning asoslari va chegaralari (delikt m ajburiyat
statusi);
keltirilgan zarar va moddiy zararning hisobi;
jabrlanuvchi m am lakat huquqining qo'llanish imkoniyati;
ayrim d a ’volarni ko'rib chiqish uchun ishlaming sudga tegishliligi.
Q o 'llan ish i k e ra k b o 'lg a n h u q u q n i belgilash u c h u n kollizion
bog'lanishlar:
— zarar yetkazilgan joy qonuni;
— zararli oqibatlar kelib chiqish joyi qonuni;
— zarar yetkazuvchining shaxsiy qonuni;
1 Панов В.П. Международное частное право: Схемы. Документы. Учебное пособие.
М., Право и Закон, 1996, 58-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi
— jabrlanuvchi va delikventning fuqaroligi qonuni (ular bir-biriga
to‘g ‘ri kelsa);
— jabrlanuvchi m am lakatning qonuni;
— jabrlanuvchining turish joyi qonuni;
— sud qonuni va hokazo1.
0 ‘zbekiston Respublikasi FKning 1194-moddasida zarar yetkazishdan
kelib chiqqan m ajburiyatlarga nisbatan quyidagi kollizion bog'lanishlar
ko‘zda tutilgan.
Zarar yetkazish oqibatida kelib chiqadigan m ajburiyatlar bo'yicha
huquq va m ajburiyatlar zararni undirishni talab qilish uchun asos bo‘lgan
h ara k a t yoki boshqa holat yuz bergan m am lakatning huquqi bo'yicha
belgilanadi.
C h e t eld a z a r a r y e tk a z ilg a n lig i o q ib a tid a k e lib c h iq a d ig a n
m ajburiyatlar bo'yicha huquq va burchlar, ag ar fuqarolar yoki yuridik
shaxslar ayni bitta davlatdan bo'lsalar, shu davlat huquqi bilan belgilanadi.
A gar zarar o'rnini qoplash to'grisidagi tala b uchun asos bo'lgan
h a ra k a t, boshqa holat O'zbekiston Respublikasining qonun h u jjatlari
bo'yicha g'ayriqonuniy bo'lmasa, chet el huquqi qullanilmaydi.
Tovarni sotib olish, biron ishni b ajarish yoki xizm at k o 'rsa tish
m unosabati bilan iste’m olchida paydo bo 'lgan z a ra r o'rnin i qoplash
to'g'risidagi talabnomaga nisbatan iste’molchining ixtiyoriga ko'ra quyidagi
h uqu qlar qo'llaniladi:
iste’molchining turar-joyi joylashgan m am lakatning huquqi;
ishlab chiqaruvchi yoki biron ishni bajargan yoki xizmat ko'rsatgan
shaxsning turar-joyi yoki manzili joylashgan m am lakatning huquqi.
Asossiz boylik orttirish natijasida vujudga keladigan m ajburiyatlarga
nisbatan boylik orttirilgan m am lakatning huquqi qo'llaniladi.
Agar asossiz boylik orttirish mol-mulkni sotib olish yoki tejab qolishga
doir asoslar bekor bo'lishi natijasida vujudga kelsa, qo'llaniladigan bu
huquq asosi bo'ysundirilgan m am lakatning huquqi bo'yicha belgilanadi.
Asossiz boylik orttirish tushunchasi O'zbekiston Respublikasining huquqi
bo'yicha belgilanadi. (O'zbekiston Respublikasi FKning 1196-moddasi).
Do'stlaringiz bilan baham: |