Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

31 -bob. H A D Y A SH ARTNO M ASI. X A Y R -E H SO N
1. H udya shartn om asi tushunchasi, huq uqiy
b elgalari va predm eti
Hadya deb shunday shartnomaga aytUadiki, unga ko‘ra bir taraf (hadya 
qiluvchi) boshqa taraf (hadya oluvchi) ga ashyoni tekinga mulk qilib beradi 
yoki berish majburiyatini oladi yoxud unga o‘ziga yoki uchinchi shaxsga 
nisbatan mulk huquqi (talabini) beradi yo berish majburiyatini oladi yoxud 
uni o'zi yoki uchinchi shaxs oldidagi mulkiy majburiyatdan ozod qiladi yoyinki 
ozod qilish majburiyatini oladi (FKning 502-moddasi). Uning mohiyati shundaki, 
bunda mulk tekin topshiriladi, ya’ni hadya qiluvchining tasarrufida boigan 
ashyo hadya oluvchiga mol-mulk qilib o'tkaziladi
Bozor munosabatlari tobora chuqurlashib borgani sari shartnomalaming 
mazmuni, doirasi, ko'lami ham kengayib bormoqda. Chunonchi, 1963- 
yilgi fuqarolik qonunchiligida hadya shartnomasi deganda, bir taraf (hadya 
qiluvchi) mulkni ikkinchi tarafning (hadya oluvchining) egaligiga tekinga 
to p sh irish i1 belgilangan edi. A m aldagi FK da esa, bu holat sezilarli 
takomillashtirildi. Buning natijasida yuqoridagi hadya predm eti doirasi 
kengaytirilib, u o'z ichiga quyidagilarni olishi mumkin bo'ldi:
birinchidan, 
b ir ta r a f boshq a ta ra fg a tekinga m o l-m u lk qilib 
beriladigan ashyolarni;
ikkinchidan, 
bir taraf (hadya qiluvchi) boshqa taraf (hadya oluvchi) 
ga o'ziga yoki uchinchi shaxsga nisbatan mulk huquqi (talabi) ni beradigan 
yo berish m ajburiyatini olgan hollarda mulkiy huquqni;
uchinchidan, 
bir taraf (hadya qiluvchi) boshqa taraf (hadya oluvchi) 
ni o'zi yoki uchinchi shaxs oldidagi mulkiy m ajburiyatdan ozod qiladigan 
yoxud ozod qilish m ajburiyatini olgan hollarda ham mulkiy huquqni.
K o'rinib turibdiki, h a r bir holatda ham m ustaqil ikki tushuncha 
qoilanilgan ashyoni topshiradi yoki topshirish majburiyatini oladi, mulkiy 
m ajburiyatdan ozod qiladi yoki ozod qilish m ajburiyatini oladi. Bu m azkur 
shartnom agagina xos bo'lgan xususiyatdir.
Shartnom a real bo'lsa-da, ayni paytda hadya qiluvchi hadya oluvchiga 
kelgusida hadya qilish majburiyatini oladi. Ammo hamm a hollarda ham
hadya shartnom asi vujudga kelavermaydi. Aytaylik, ashyo yoki huquq 
muqobil berilganida yo bo'lmasa, muqobil m ajburiyat m avjud bo'lganida 
shartnom a hadya deb tan olinmaydi (FK, 502-modda, 2-qismi). Bunday